Σύμφωνα με το κείμενο του Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου “Βυζαντιναί Μελέται – Περί πηγών νεοελληνικής εθνότητος από Η’ άχρι Ι΄εκατονταετηρίδος μ.Χ.” (Αθήνα 1857). Μετάφραση στα Νέα Ελληνικά:
Η κακολογία είναι πάντοτε άδικη, αλλά πιστεύουμε ότι διπλασιάζεται το αμάρτημα όσων κακολογούν την εποχή μας. Γιατί αν το κύριο προτέρημα του λόγου είναι η αποκάλυψη του άγνωστου, ποτέ δεν φλόγισε την καρδιά του ανθρώπου ο πόθος για ανακάλυψη όσο στις μέρες μας.
Οι αστρονόμοι ασχολούνται εξερευνώντας τους ουρανούς για νέους πλανήτες, οι γεωλόγοι αποκαλύπτοντας τα κρυμμένα μυστικά της γης. Οι ιστορικοί εξετάζουν τα φαινόμενα των πολιτισμών, ενώ οι μυθιστοριογράφοι φανερώνουν τα μυστήρια της οικογένειας και της κοινωνίας. Κάθε κλάδος του φυσικού και ηθικού κόσμου έχει τους ιεροφάντες του.
Ένας Γάλλος παλαιοντολόγος, που έκανε ανασκαφές απολιθωμένων οστών ζώων όχι μακριά από την Αθήνα, αναφώνησε “Εύρηκα, εύρηκα!” και φωτισμένος από εκείνα τα λίγα λείψανα, ανακατασκεύασε έναν καινούριο γεωλογικό κόσμο, αυτοσχεδίασε την προκατακλυσμιαία ζωολογία και γεωγραφία της πατρίδας μας.
Είναι γνωστό ότι οι Τούρκοι όταν κατέκτησαν την Αθήνα, άνοιξαν άλλη είσοδο στην Ακρόπολη αντί της παλιάς. Από τότε πέρασαν αιώνες. Ανθρώπινο πόδι δεν ανέβηκε ξανά εκείνη την ιερή σκάλα. Περιηγητές, αρχαιολόγοι, ποιητές που επισκέφθηκαν κατά καιρούς τα θλιβερά μνημεία, πρόσφεραν παθιασμένες αναμνήσεις, αλλά ούτε καν υποψιάστηκαν τη θέση των φραγμένων Προπυλαίων. Ένας φθονερός δαίμονας χαιρόταν, πιστεύοντας ότι εκείνος ο φραγμός θα έμενε για πάντα απόκρυφος, μέχρι που ο Θεός θέλησε να διευθετήσει αλλιώς την τύχη του αρχιτεκτονήματος.
Ένας άλλος Γάλλος, άσημος μαθητής παλιότερα και τώρα διάσημος αρχαιολόγος, που βρέθηκε εδώ, επιθύμησε να συνδέσει το όνομά του με την πιθανή ανακάλυψη του πυλώνα. Έλαβε λοιπόν τα αρχαία κείμενα και άλλοτε συγκρίνοντας αντικρουόμενες μαρτυρίες, άλλοτε παραβάλλοντας τα γραπτά λείψανα με τα λίθινα, άλλοτε εικάζοντας μόνος του ό,τι δεν είχε εικαστεί και συμπεραίνοντας ό,τι ως τότε ήταν ασυμπέραστο, τελικά ανακατασκεύασε τα Προπύλαια στο νου του. Όταν έγινε ανασκαφή για να ελεγχθεί η μαντεψιά, το συμπέρασμα έγινε πραγματικότητα. Σήμερα ο ψηλοθεμελιωμένος ναός της Παρθένου, που οι βάνδαλοι Τούρκοι παρέκκλιναν από την ιστορική του πορεία, επικοινωνεί με την κάτω πόλη μέσω του πυλώνα απ’ όπου παλιά εξεπορεύονταν τα μυστήρια της ελληνικής θεολογίας.
Όπως βλέπουμε, το φιλέρευνο πνεύμα της εποχής εισβάλλει στη χώρα μας, σκαλίζει τη γη μας, ιχνηλατεί τη φυσική ζωή του τόπου μας, ερμηνεύει τα αρχαιολογικά μνημεία, μελετά τα ήθη και τις ροπές των κατοίκων, θησαυρίζει βότανα και ορυκτά, βολίζει λιμάνια, μετρά βουνά, ερευνά τα πάντα.
Αλήθεια και ψέματα, επιστήμη και μυθιστόρημα της Ευρώπης, εξορμώντας σε αυτή την ανεξερεύνητη χώρα μας, ολοένα και περισσότερο στενεύουν τον κύκλο της μελλοντικής μας έρευνας. Σε λίγο μπορεί, από ανίχνευση σε ανίχνευση, οι πολυπράγμονες να προχωρήσουν και σε τολμηρότερες αναζητήσεις για τα ζητήματά μας.
Η προκατακλυσμιαία φύση της Ελλάδας ανακατασκευάστηκε, θα πουν κάποτε. Οι αιώνες του Σόλωνα και του Περικλή περιγράφονται ήδη σε πλήθος βιβλία και έργα τέχνης. Για τη γενεαλογία των θεών μιλούν τα έπη του Ησιόδου, ενώ για τους ήρωες και τους σοφούς της ιστορικής εποχής διαλαμβάνουν άπειρες φιλοπονίες. Ας εξετάσουμε λοιπόν για λίγο ποια είναι τα γενέθλια της αμέριμνης γενιάς, που σαν μανιτάρι ξεφύτρωσε πρόσφατα στην πατρίδα των θεών και των σοφών, παρουσιάζοντας μια δυσερμήνευτη ανωμαλία στις ως τώρα γνωστές διαιρέσεις της ιστορίας και της εθνολογίας!
Αν τότε τυχαία, απευθυνόμενοι σε εμάς, πουν αυτοί οι πολυπράγμονες: “Κύριοι, επιτρέψτε μας να ρωτήσουμε, με ποιο δικαίωμα καμαρώνετε με αυτό το εθνικό όνομα; Ήρθε καιρός κρίσης. Ποιοι είστε; Ποιοι είναι οι πατέρες σας; Ποια είναι η αληθινή γη της γενιάς σας; Από πού έρχεστε τώρα; Και τι ζητάτε; Αποκαλείστε τους εαυτούς σας Έλληνες! Μπράβο! Αλλά η ματαιοδοξία των όχλων δεν παραχωρεί δικαιώματα. Η έρευνα γκρέμισε πολλά στέμματα ψευτοευγενών. Τι σχέση έχετε εσείς με τους Έλληνες; Οι σκιές των Θεμιστοκλών και των Κιμώνων, τη μαρτυρία των οποίων επικαλείστε, ως τώρα δεν κατέθεσαν τίποτα υπέρ σας. Δεν αποκαλούνταν Ρωμαίοι οι πατέρες σας και ο λαός σας ακόμη δεν λέγεται Ρωμαίος και η χυδαία γλώσσα σας δεν είναι Ρωμαϊκή; Άλλωστε η Ελλάδα δηλώνει πολυθεΐα, φιλοσοφία, αριστοτεχνία, σημαίνει γλώσσα θεών, δηλώνει εξαιρετικό πολιτισμό. Τι απ’ όλα αυτά έχετε εσείς; Μήπως τη θρησκεία; Αλλά πού είναι τα είδωλά σας; Πού είναι τα αγάλματα της Αθηνάς και του Απόλλωνα; Τη γλώσσα ίσως; Αλίμονο! Εσείς οι ίδιοι καταψηφίζετε ως ανάξια, βάρβαρη και νόθα αυτή την πατροπαράδοτη της κοινής συνήθειάς σας! Μήπως τα έθιμα, τα ήθη, την παιδεία, τους θεσμούς, την ενδυμασία; Αλίμονο! Αυτά πέρασαν προ πολλού! Τι λοιπόν, προς Θεού, τι πατρικό σας απομένει; Τι διατηρείτε αρχαιοπρεπές, τι συνδέει την τωρινή σας κατάσταση με την ανάμνηση των ένδοξων προγόνων σας; Σε ποια τουλάχιστον παράδοση αδιάλειπτη, παράδοση αξιόπιστη και βέβαιη και φανερή, στηρίζετε την ταυτότητα του γένους σας, τη νομιμότητα της εθνικότητάς σας, τον επίσημο χαρακτήρα της διαφημιζόμενης καταγωγής σας; – Έχουμε, λέτε, την εσωτερική συναίσθηση, έχουμε ακλόνητες πεποιθήσεις για τους εαυτούς μας! – Δυστυχώς, οι λαϊκές πεποιθήσεις δεν λογίζονται για τίποτα, πριν η επιστήμη τις εξελέγξει, τις δοκιμάσει και τις επικυρώσει. – Έχουμε, προσθέτετε, τους αγώνες μας, τα κατορθώματά μας! Αλλά ίσως και άλλοι μη ελληνικοί λαοί δεν πολέμησαν γενναία στις μέρες μας, οι Ινδοί και οι ίδιοι οι Τούρκοι μαζί με τους άλλους! Η γενναιότητα δεν είναι το μοναδικό γνώρισμα και δείγμα ελληνισμού. Αρκετά λοιπόν. Κύριοι, με τα μεγαλόστομα συνθήματα! Καιρός εξέλεγξης. Εμπρός λοιπόν, φέρτε τις μαρτυρίες σας, προτείνετε τις λογικές αποδείξεις σας, τα δικαιώματά σας! Και ή δείξτε μας μέσα από τη γραπτή ιστορία ή μέσα από αξιόπιστες και πειστικές παραδόσεις τους κρίκους που συνδέουν την τωρινή σας ύπαρξη με κάποια προηγούμενη πολιτική ύπαρξη, ή πάψτε στο εξής να σφετερίζεστε ξένη εθνικότητα, ιστορία, ευγένεια, αρετές, για χάρη των οποίων ονειρεύεστε με το στόμα ανοιχτό κάποια εθνική και ιστορική αποκατάσταση!
Κάτι τέτοια μελετώντας και γελώντας ταυτόχρονα μου έλεγε πριν από μερικούς μήνες στο Παρίσι ένας από τους κορυφαίους ιστορικούς της Γαλλίας, διακεκριμένος φιλέλληνας και υποστηρικτής των αγώνων μας. “Αυτή η χούφτα των Ελλήνων, πρόσθεσε στρεφόμενος προς τον ηλικιωμένο που καθόταν δίπλα, έναν άλλο ελληνιστή και φιλέλληνα, cette poignée de Grecs, ανανεώνουν στην ιστορία και στη σημερινή πολιτική το αίνιγμα του Θηβαϊκού τέρατος. Γιατί καυχιούνται για την άμεση ελληνική καταγωγή τους και παρόλα αυτά διεκδικούν τη Ρωμαϊκή κληρονομιά του Κωνσταντίνου. Και αντίστροφα, ενώ μέχρι πρόσφατα ονομάζονταν Ρωμαίοι, ιδού τώρα οικειοποιούνται την ένδοξη γη των Αθηνών και της Σπάρτης! Το πιο παράδοξο, πρόσθεσε χαμογελώντας, αυτοί οι πλεονέκτες φίλοι μας που δεν κοιτούν τίποτε άλλο παρά το συμφέρον τους, το πρωί ονομάζονται Έλληνες με ιστορικό σκεπτικό, το μεσημέρι λέγονται Ρωμαίοι με πολιτικό σκεπτικό και το βράδυ συμβιβάζοντας και τα δύο γίνονται Γραικορωμαίοι. Και πώς εξηγούν αυτόν τον παράξενο πολυμορφισμό; Μέσω της Βυζαντινής ιστορίας. Κι όμως, ας με καταραστούν, αν στους χρονογράφους της Κατώτερης Αυτοκρατορίας βρήκα ποτέ τον Ρωμαϊσμό ταυτισμένο με τον Ελληνισμό.
Δεν είχε άδικο ο ειλικρινής φίλος μας μιλώντας και κρίνοντας έτσι. Ξεφύλλισε τα βυζαντινά χρονικά, συνέκρινε κείμενα και μαρτυρίες αναζητώντας τη στιγμή που οι δύο εμπλεκόμενοι εθνισμοί ταυτίζονται, αλλά οι κόποι του αποδείχθηκαν μάταιοι. Ο ελληνισμός του Μεσαίωνα δεν του φάνηκε παρά ντυμένος με τη σχολαστικότητα και τη δεισιδαιμονία κάποιων ψευδο-αττικιστών χρονογράφων.”
Ο Ζαμπέλιος στο κείμενό του θίγει κρίσιμα ζητήματα εθνικής ταυτότητας και συνέχειας των Ελλήνων. Παρουσιάζει τον προβληματισμό ξένων ιστορικών και διανοούμενων για το κατά πόσο οι σύγχρονοί του Έλληνες συνδέονται πραγματικά με τους αρχαίους και τους Βυζαντινούς προγόνους τους.
Οι ξένοι αμφισβητούν τη συνέχεια και ταυτότητα των Ελλήνων επικαλούμενοι το γεγονός ότι δεν διατηρούν πλέον τη θρησκεία, τη γλώσσα, τα ήθη και έθιμα του παρελθόντος. Θεωρούν πως οι Έλληνες άλλοτε αυτοπροσδιορίζονταν ως Ρωμαίοι και άλλοτε ως Έλληνες ανάλογα με το συμφέρον. Αμφιβάλλουν αν η λαϊκή αίσθηση ελληνικότητας στηρίζεται σε αδιάσπαστες παραδόσεις.
Ο Ζαμπέλιος δεν απαντά άμεσα στις ενστάσεις αυτές, αλλά καταδεικνύει την ανάγκη να αναζητήσουν οι ίδιοι οι Έλληνες στις ιστορικές πηγές και παραδόσεις τους κρίκους που θα αποδεικνύουν την εθνική τους συνέχεια και ταυτότητα. Θεωρεί ότι ακόμη και στη βυζαντινή γραμματεία μπορούν να βρεθούν στοιχεία που θα φωτίσουν τη σχέση Ελληνισμού και Ρωμαϊσμού στο Βυζάντιο.
Πρόκειται για ένα κείμενο με έντονο προβληματισμό γύρω από τις εθνικές καταβολές και τον αυτοπροσδιορισμό των νεότερων Ελλήνων, που αντανακλά το πνεύμα της εποχής και την ανάγκη θεμελίωσης της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας απέναντι στις αμφισβητήσεις της Δύσης. Ο Ζαμπέλιος ουσιαστικά προτρέπει τους συμπατριώτες του να στραφούν στην ιστορική έρευνα για να τεκμηριώσουν την ελληνικότητά τους.