Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784-1860) υπήρξε μια κεντρική και ταυτόχρονα αμφιλεγόμενη μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Γεννημένος στη Νίκαια της Λάρισας το 1784, ο Φαρμακίδης έλαβε την αρχική του μόρφωση στην ιδιαίτερη πατρίδα του, προτού αποφοιτήσει από τη Μεγάλη του Γένους Σχολή και ακολουθήσει ακαδημαϊκές σπουδές στη Θεολογία, τη Φιλοσοφία και τη Φιλολογία στην Ευρώπη.
Η ιδιαίτερη σπουδαιότητα του Θεοκλήτου Φαρμακίδη έγκειται στο γεγονός ότι συνδύασε τον πολυσχιδή του ρόλο ως κληρικού, θεολόγου, εκπαιδευτικού, ακαδημαϊκού, πολιτικού στοχαστή και εφημεριδογράφου της εποχής του. Η παρουσία και η δράση του υπήρξαν ιδιαιτέρως καθοριστικές κατά τα κρίσιμα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης και τις εξελίξεις που επακολούθησαν. Εντούτοις, οι πολυδιάστατες προσπάθειές του για διαμόρφωση της νεοελληνικής ταυτότητας δεν στερήθηκαν αμφισβητήσεων και έντονων αντιπαραθέσεων, κυρίως στο πεδίο των εκκλησιαστικών ζητημάτων.
Η Διακεκριμένη Πορεία ενός “Μοιραίου” Διαφωτιστή
Οι Πρώτες Σπουδές και η Ένταξη στον Κύκλο του Κοραή
Η εκπαιδευτική διαδρομή του Θεόκλητου Φαρμακίδη ξεκίνησε με τη βασική του μόρφωση στη Λάρισα, όπου και χειροτονήθηκε διάκονος σε ηλικία 18 ετών. Συνέχισε τις σπουδές του στην Κωνσταντινούπολη, στη Μεγάλη του Γένους Σχολή (1804-1806), όπου γαλουχήθηκε με τις αρχές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ακολούθως, παρακολούθησε μαθήματα στη Σχολή των Κυδωνιών και στην Ακαδημία του Ιασίου (1806-1811). Μετά από σύντομη παραμονή στο Βουκουρέστι, όπου χειροτονήθηκε πρεσβύτερος, διορίστηκε εφημέριος του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου της ελληνικής παροικίας στη Βιέννη (1811-1817).
Στη Βιέννη, ο Φαρμακίδης συμπλήρωσε τη φιλολογική του παιδεία, εμβαθύνοντας στις λατινικές, γαλλικές και γερμανικές σπουδές, όπου και μετέφρασε την τετράτομη εγκυκλοπαίδεια του Γιακόμπς. Εκεί, μάλιστα, ήρθε σε επαφή με την παράταξη του Αδαμάντιου Κοραή, συμμετέχοντας από το 1816 έως το 1818 στην έκδοση του περιοδικού “Λόγιος Ερμής”, του βασικού δημοσιογραφικού οργάνου των οπαδών του Κοραή.
Η Ενεργή Συμμετοχή στην Επανάσταση και το Πρώιμο Εκδοτικό Έργο
Τον Μάιο του 1821, με την κήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης, ο Φαρμακίδης κατέφθασε στην ηπειρωτική Ελλάδα για να συμμετάσχει στον αγώνα. Ακολούθησε το στρατόπεδο των Βερβαίνων, όπου εντάχθηκε στο επιτελείο του πρίγκιπα Δημήτριου Υψηλάντη. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους, βρέθηκε στην Καλαμάτα, όπου και εξέδωσε την “Ελληνική Σάλπιγγα”, την πρώτη ελληνική εφημερίδα που κυκλοφόρησε σε ελλαδικό έδαφος κατά τη διάρκεια της Επανάστασης.
Ωστόσο, η έκδοσή της διεκόπη σύντομα, εξαιτίας της διαφωνίας του Φαρμακίδη με την προσπάθεια επιβολής λογοκρισίας από τον Υψηλάντη. Αυτή η συμπεριφορά αποτελούσε ένδειξη της νοοτροπίας του Φαρμακίδη, ο οποίος δεν δίσταζε να αντιτάσσεται στις αυταρχικές πρακτικές, προασπιζόμενος τα ιδεώδη της ελευθερίας και της ελεύθερης έκφρασης.
Ο Πρωταγωνιστικός Ρόλος στις Εθνοσυνελεύσεις και η Συμβολή στην Παιδεία
Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, ο Φαρμακίδης διετέλεσε πληρεξούσιος σε αρκετές Εθνοσυνελεύσεις, συμμετέχοντας ενεργά στις δύο πρώτες. Παράλληλα, διορίστηκε μέλος του Αρείου Πάγου Ανατολικής Ελλάδος και Έφορος της Παιδείας και της Ηθικής Ανατροφής των Παίδων. Μεταξύ 1823 και 1825, δίδαξε Δογματική στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της ανώτατης εκπαίδευσης.
Η Διχαστική Προσπάθεια του Φαρμακίδη για Διαμόρφωση της Εκκλησιαστικής Ταυτότητας
Η Σύγκρουση με τον Καποδίστρια και η Υπεράσπιση του Αυτοκέφαλου
Έχοντας υιοθετήσει τις αγγλόφιλες απόψεις του Μαυροκορδάτου, ο Θεόκλητος Φαρμακίδης ήρθε αντιμέτωπος με τον Ιωάννη Καποδίστρια, τον οποίο χαρακτήριζε ως εργαλείο της ρωσικής πολιτικής. Η κυβερνητική λογοκρισία ανακάλυψε επιστολή με επικριτικό περιεχόμενο εναντίον του Καποδίστρια, με αποτέλεσμα ο Φαρμακίδης να δικαστεί και να φυλακιστεί. Μετά την αποφυλάκισή του, προσχώρησε στην αντικαποδιστριακή παράταξη της Ύδρας.
Η δολοφονία του Καποδίστρια οδήγησε στον διορισμό του Φαρμακίδη ως εφόρου του Γενικού και Προκαταρκτικού Σχολείου στην Αίγινα το 1832. Όταν ο ανήλικος Όθωνας ανέλαβε το θρόνο, ο Φαρμακίδης χρησιμοποιήθηκε από τον αντιβασιλέα Μάουρερ ως βασικός σύμβουλος σε εκκλησιαστικά ζητήματα. Υπό την καθοδήγησή του, στις 23 Ιουλίου 1833 εκδόθηκε Βασιλικό Διάταγμα για την κήρυξη του αυτοκεφάλου της ελλαδικής Εκκλησίας από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Η Σύγκρουση με τους Εκκλησιαστικούς Κύκλους και το “Ρωσικό Κόμμα”
Οι συντηρητικοί εκκλησιαστικοί κύκλοι, οπαδοί του “ρωσικού κόμματος” που υποστήριζε τα πανσλαβιστικά σχέδια της Ρωσίας, επιτέθηκαν στον Φαρμακίδη για πάνω από δύο δεκαετίες. Επικεφαλής αυτής της ομάδας ήταν ο κληρικός Κωνσταντίνος Οικονόμος, με κύρια όργανά του την εφημερίδα “Αιών” και το περιοδικό “Ευαγγελική Σάλπιγξ”. Η αιτία της αντιπαράθεσης ήταν οι προσπάθειες του Φαρμακίδη για μετάφραση της Αγίας Γραφής στη νεοελληνική γλώσσα, ώστε να καταστεί προσιτή στο ευρύ κοινό – κάτι που του κόστισε νέες έντονες κριτικές.
Ο πυρήνας της διαμάχης αποκάλυπτε τη σύγκρουση ανάμεσα στους οπαδούς του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, όπως ο Φαρμακίδης, και στους υπερασπιστές του συντηρητισμού εντός της Εκκλησίας. Η αντιπαράθεση αυτή, με ρίζες στη διαφορετική αντίληψη για το μέλλον της νεοελληνικής ταυτότητας, απέκτησε χαρακτήρα δογματικό και πολιτικό, αποτυπώνοντας τη διάσταση απόψεων γύρω από τον ρόλο και τη θέση της Εκκλησίας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος.
Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, με τις ριζοσπαστικές για την εποχή θέσεις του, τις αμφιλεγόμενες πρωτοβουλίες και την αμείωτη αφοσίωσή του στα ιδεώδη του Διαφωτισμού, αναδείχθηκε σε κεντρικό πρόσωπο των εντάσεων αυτών. Οι διαμάχες που αντιμετώπισε καταδεικνύουν τις δυσκολίες διαμόρφωσης μιας ενιαίας εθνικής και εκκλησιαστικής ταυτότητας στη νεοπαγή ελληνική πραγματικότητα.
Οι Πανσλαβιστικές Απειλές και η Αντίσταση του Φαρμακίδη
Η Ανάδυση του Πανσλαβισμού και η Αναγνώριση της Σοβαρότητάς του
Κατά την περίοδο μετά την ίδρυση του ελληνικού βασιλείου το 1828, μια νέα ιδεολογική τάση άρχισε να διαμορφώνεται στον χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: ο Πανσλαβισμός. Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, με την οξυδέρκειά του, αναγνώρισε έγκαιρα τη σοβαρότητα αυτής της κίνησης και την απειλή που εγκυμονούσε για τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα. Όπως σημείωνε χαρακτηριστικά, ο Πανσλαβισμός αποτελούσε “ιδέα όλως αντίθετη και αντιπολεμική με την παρ’ ημίν λεγόμενη Μεγάλη Ιδέα”.
Στα απόρρητα χειρόγραφά του, ο Φαρμακίδης περιέγραφε με λεπτομέρεια τις επιδιώξεις του Πανσλαβισμού, αποκαλύπτοντας την ύπαρξη μιας οργανωμένης “Εταιρείας του Πανσλαβισμού” εντός της Οθωμανικής Επικράτειας. Η δράση της Εταιρείας, όπως ανέφερε, επικεντρωνόταν στην προώθηση της σλαβικής γλώσσας και παιδείας εις βάρος της ελληνικής, καθώς και στην καλλιέργεια ενός κλίματος εχθρότητας απέναντι στους Έλληνες και το νεοσύστατο ελληνικό κράτος.
Η Καταγγελία της Πανσλαβιστικής “Επιβουλής” και η Ρήξη με το Πατριαρχείο
Για τον Φαρμακίδη, το ορμητήριο της Εταιρείας του Πανσλαβισμού δεν ήταν άλλο από το ίδιο το Άγιο Όρος, το οποίο χαρακτήριζε ως “καταχρηστικώς λεγόμενον”. Θεωρούσε, μάλιστα, ότι η διεύθυνση της Εταιρείας βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη και συνδεόταν με την έκδοση του Συνοδικού Τόμου του 1850 από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο ίδιος απέρριπτε κατηγορηματικά αυτό τον Τόμο, χαρακτηρίζοντάς τον ως “ταμείον επιβουλής εκ μέρους επιβούλου πολιτικής” της Ρωσίας.
Η αντίσταση του Φαρμακίδη στον Συνοδικό Τόμο αποκάλυπτε την πεποίθησή του ότι η Ρωσία και ο Πανσλαβισμός επεδίωκαν την εξουδετέρωση και την “τελείαν καταστροφήν του Ελληνισμού”. Η ρήξη του με το Πατριαρχείο, παρά τις προσπάθειες των οπαδών του να τον αποκαταστήσουν, ήταν πλέον οριστική. Για τον Φαρμακίδη, ο Πανσλαβισμός και ο φόβος της ρωσικής επέκτασης δικαιολογούσαν απόλυτα τη διατήρηση αποστάσεων από τον θεσμό του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης ως μια Αμφιλεγόμενη αλλά Σημαντική Φυσιογνωμία
Ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, με τις ριζοσπαστικές ιδέες, τις πρωτοποριακές αντιλήψεις και τις αμφιλεγόμενες πολιτικές και εκκλησιαστικές θέσεις του, κατέλιπε μια ανεπανάληπτη κληρονομιά. Αναμφίβολα, αποτέλεσε έναν διαμορφωτή συνειδήσεων της νεοελληνικής πραγματικότητας, των ιδεολογικών ρευμάτων και των κοινωνικών εξελίξεων του 19ου αιώνα. Ωστόσο, παρέμεινε μια διχαστική και αμφιλεγόμενη φυσιογνωμία, που δεν έπαυσε να προκαλεί αντιπαραθέσεις γύρω από τις προθέσεις, τις επιλογές και το έργο του.
Επίλογος
Η μελέτη της ζωής και του έργου του Θεόκλητου Φαρμακίδη αποκαλύπτει μια πολυσχιδή και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, η οποία όμως άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στη διαμόρφωση της νεοελληνικής ταυτότητας. Οι ριζοσπαστικές ιδέες, οι πρωτοποριακές αντιλήψεις και οι τολμηρές επιλογές του συνέβαλαν στην ανάδυση κρίσιμων προβληματισμών και συγκρούσεων, που σημάδεψαν την πορεία του νεοπαγούς ελληνικού κράτους. Ταυτόχρονα, ο αδάμαστος χαρακτήρας και η ακλόνητη πίστη του στα ιδανικά του Διαφωτισμού τον ανέδειξαν σε έναν ακούραστο μαχητή των ελευθεριών και της ελεύθερης σκέψης.
Βιβλιογραφία
- Βαμβέτσος, Α. “Η ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΘΕΟΚΛΗΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΙΔΗ (1829-1830).” Μνήμων, 1974.
- Βαρθολομαίου, Β. “Η παρουσία της Θρησκειας στα Ελληνικά Συντάγματα.” Μνήμων, 1974.
- Τσαγκαράκης, Ν. “Ενδεικτικό ως προς τους λογίους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, είναι το παράδειγμα ανθρώπων όπως ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Ο δεύτερος, ως ιερωμένος.”
- Αλαγκιοζίδης, Κ. “Σχέση Κράτους και Εκκλησίας στην ελληνική επικράτεια. Ιστορική και νομική προσέγγιση.” Expressis Verbis Law Journal, 2017.