Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ του Juan de la Abadia (1490) με τον ζυγό της ψυχοστασίας, αριστούργημα αραγονέζικης ζωγραφικής στο Museu Nacional d’Art de Catalunya
Ο πίνακας του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, έργο του Juan de la Abadia γύρω στο 1490, αποτελεί εκλεκτό δείγμα της αραγονέζικης ζωγραφικής του 15ου αιώνα (Pijoan). Εκτίθεται στο Museu Nacional d’Art de Catalunya της Βαρκελώνης και έχει διαστάσεις 127 x 78 εκατοστά, ζωγραφισμένος σε ξύλο.
Η πνευματική διάσταση του έργου υπερβαίνει τα στενά όρια της εποχής του. Juan de la Abadia, ενεργός από το 1470 έως το 1490 στη Huesca, ανήκε στην ισχυρή παράδοση των ισπανικών πρωτόγονων ζωγράφων που συνέδεσαν τη φλαμανδική επιρροή με τις τοπικές θρησκευτικές ανάγκες (Velasco). Το έργο αντανακλά την πολιτιστική συνάντηση Ανατολής και Δύσης που χαρακτήρισε την Ιβηρική Χερσόνησο.
Στη συνολική σύνθεση κυριαρχεί η μεγαλοπρεπής μορφή του Αρχαγγέλου. Φέρει τα παραδοσιακά αρχαγγελικά φτερά, ενώ το φωτοστέφανό του εκπέμπει πνευματικό φως μέσα από ομόκεντρους κύκλους. Τα χρώματα – κόκκινο, χρυσό, καφέ – δημιουργούν ατμόσφαιρα θερμής λατρείας που συνδυάζει τη βυζαντινή αιδεσιμότητα με τη γοτθική εκφραστικότητα του 15ου αιώνα (Salcman).
Η ψυχοστασία αποτελεί το κεντρικό θεολογικό θέμα. Ο Μιχαήλ κρατεί το λευκό ζυγό της δικαιοσύνης, σύμβολο της αιώνιας κρίσης των ψυχών. Στην αριστερή πλάτη του ζυγού διακρίνεται άσπρη μορφή – η ψυχή του δικαίου – ενώ στη δεξιά σκοτεινή φιγούρα αντιπροσωπεύει το κακό. Αυτή η δραματική σύνθεση αντανακλά τη μεσαιωνική αντίληψη περί της αιώνιας μάχης μεταξύ καλού και κακού, όπως εκδηλώνεται μέσα από τη θρησκευτικότητα της εποχής στην Τολέδο και άλλα κέντρα (Juan).
Ο δωρικός κίονας που στηρίζει τη σκηνή δεν είναι απλώς αρχιτεκτονικό στοιχείο. Συμβολίζει τη σταθερότητα της θείας δικαιοσύνης, τη μονιμότητα της πίστης έναντι των παροδικών ανθρώπινων παθών. Το ιονικό κιονόκρανο παραπέμπει στην κλασική παράδοση, υποδηλώνοντας την αναγεννησιακή επιρροή που άρχιζε να διαπερνά την ισπανική τέχνη.
Στη βάση του πίνακα αναπτύσσεται σκηνή αποκάλυψης των αιώνιων προορισμών. Δύο μικρές φιγούρες εμφανίζονται σε διαφορετικές στάσεις: η μία γονυπετής σε στάση λατρείας, η άλλη σκυθρωπή και καταβεβλημένη. Το κλιμακωτό μάρμαρο του δαπέδου, με τις εναλλασσόμενες λευκές και σκούρες πλάκες, ενισχύει την αίσθηση της δικαστικής αυστηρότητας αλλά και της γεωμετρικής τάξης που χαρακτηρίζει τον θείο κόσμο.
Λεπτομέρεια του φωτοστεφάνου του Αρχαγγέλου, αποκαλύπτοντας την τεχνική δεξιότητα της ύστερης γοτθικής περιόδου στην Ισπανία
Χρωματική Παλέτα και Καλλιτεχνικές Επιρροές
Η χρωματική παλέτα αποκαλύπτει τη σχέση του καλλιτέχνη με τις φλαμανδικές επιρροές που διαπέρασαν την Αραγονία (Velasco). Το έντονο κόκκινο του ιματίου του Αρχαγγέλου δημιουργεί δραματική αντίθεση με το άσπρο του προσώπου και των φτερών, ενώ τα χρυσά τόνα του φωτοστεφάνου και των διακοσμητικών στοιχείων προσδίδουν πνευματική αίγλη. Η σύνθεση των χρωμάτων δεν ακολουθεί απλώς αισθητικά κριτήρια, αλλά θεολογικούς συμβολισμούς: το κόκκινο της θυσίας και της αγάπης, το λευκό της αγνότητας, το χρυσό της θεότητας.
Το πρόσωπο του Μιχαήλ εκφράζει ένα παράδοξο συνδυασμό αυστηρότητας και συμπάθειας. Τα χαρακτηριστικά είναι ιδεατά, μακριά από τον φυσικό ρεαλισμό, προσανατολισμένα προς τη μεταφυσική αποκάλυψη. Η τεχνική του Juan de la Abadia φανερώνει την επιρροή από τις συντεχνίες των Αραγονέζων ζωγράφων που δραστηριοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της μετάβασης από τη γοτθική στην αναγεννησιακή περίοδο.
Η λεπτομερής επεξεργασία των υφασμάτων αποκαλύπτει την τεχνική δεξιότητα του ζωγράφου. Οι πτυχώσεις του ιματίου ακολουθούν φυσικούς ρυθμούς, ενώ τα διακοσμητικά μοτίβα στα ενδύματα παραπέμπουν σε βυζαντινές παραδόσεις που επιβίωσαν στην Ισπανία μέσω της μουσουλμανικής τέχνης. Αυτή η πολιτιστική σύνθεση χαρακτηρίζει την ιδιαίτερη ταυτότητα της ισπανικής τέχνης του 15ου αιώνα.
Το έργο λειτουργεί ως ιστορικό τεκμήριο της θρησκευτικής ζωής της εποχής. Προορίζονταν για εκκλησιαστικό χώρο, όπου θα μετείχε στη λατρευτική εμπειρία των πιστών. Η ψυχοστασία αποτελούσε βασικό θέμα της μεσαιωνικής εσχατολογίας, υπενθυμίζοντας στους ανθρώπους την αναγκαιότητα της ηθικής ζωής. Μέσα από την καλλιτεχνική απεικόνιση, ο Juan de la Abadia μετέφερε σύνθετες θεολογικές έννοιες σε άμεσα κατανοητή εικονογραφική γλώσσα.
Η ιστορική αξία του πίνακα υπερβαίνει τα καλλιτεχνικά του προσόντα. Μαρτυρεί τη συνάντηση παραδόσεων που διαμόρφωσε την ιβηρική πολιτιστική ταυτότητα: τη βυζαντινή κληρονομιά μέσω των μουσουλμανικών κυριαρχιών, τις φλαμανδικές επιρροές μέσω των εμπορικών δικτύων, τη λατινική παράδοση μέσω της καθολικής εκκλησίας. Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ του Juan de la Abadia στέκεται ως σύμβολο αυτής της πολυπολιτιστικής συνθετικότητας που χαρακτήρισε την Ισπανία στα τέλη του μεσαίωνα.
Βιβλιογραφία
- Juan, M.M. ‘Painting, devotion and piety in Toledo in the early 15th century’, bilbaomuseoa.eus.
- Pijoan, J. ‘Aragonese Primitives’, The Burlington Magazine for Connoisseurs, 1913, JSTOR.
- Salcman, M. ‘San Lucas, Spanish School, Early 15th Century’, Neurosurgery, 1995, journals.lww.com.
- Velasco, A. & Fité, F. ‘Late gothic painting in the crown of Aragon and the Hispanic kingdoms’, Annales d’Histoire de l’Art et Archéologie de l’Université de Liège, 1998, brill.com.
- Velasco, A. & Fité, F. ‘Late Gothic Painting in the Crown of Aragon and the Hispanic Kingdoms’, 1998, brill.com.
- Velasco González, A. & Fité i Llevot, F. ‘Late Gothic Painting in the Crown of Aragon and the Hispanic Kingdoms: an Introduction’, 2018, repositori.udl.cat.
- ‘Late Gothic Painting in the Crown of Aragon and the Hispanic’, 2018, books.google.gr.
