Υπάρχει άραγε μεγαλύτερη τραγωδία από το να κατέχεις την απόλυτη γνώση του μέλλοντος, μια γνώση φρικτή, αμετάκλητη, και να είσαι καταδικασμένος να την εκφέρεις σε ώτα κωφά; Μια φωνή στην έρημο. Αυτή ήταν η Κασσάνδρα. Πριγκίπισσα της Τροίας, κόρη του Πριάμου και της Εκάβης, μια γυναίκα προικισμένη με ένα θεϊκό χάρισμα που μετατράπηκε στην πιο απάνθρωπη κατάρα. Η ιστορία της δεν είναι απλώς μια ακόμη πτυχή του Τρωικού Κύκλου· είναι μια βαθιά, διαχρονική σπουδή πάνω στη φύση της αλήθειας, την ανθρώπινη άρνηση και την αναπόδραστη μοίρα που υφαίνεται, συχνά, από την ίδια μας την αλαζονεία. Η μορφή της, εύθραυστη και συνάμα τιτάνια μέσα στον πόνο της, στοιχειώνει την παγκόσμια λογοτεχνία και σκέψη, θέτοντας το αιώνιο ερώτημα: τι αξία έχει η αλήθεια όταν κανείς δεν είναι διατεθειμένος να την ακούσει; Η πορεία της προς τον όλεθρο, έναν όλεθρο που είχε προβλέψει με κάθε ανατριχιαστική λεπτομέρεια, δεν είναι παρά η πορεία της ίδιας της λογικής μέσα σε έναν κόσμο που εθελοτυφλεί, ένας κόσμος που μοιάζει, επικίνδυνα, με τον δικό μας. Μια τέτοια φιγούρα, βέβαια, δεν θα μπορούσε παρά να αποτελέσει έναν από τους πιο ισχυρούς πυλώνες πάνω στους οποίους θεμελιώθηκε η αρχαία ελληνική τραγωδία (Kitto), καθώς η σύγκρουσή της δεν ήταν με έναν εξωτερικό εχθρό, αλλά με την ίδια την ανθρώπινη συνθήκη.
Το Θεϊκό Δώρο και η Αιώνια Κατάρα
Πώς ξεκίνησαν όλα; Η ελληνική μυθολογία, με τη συνήθη σκληρή της ποίηση, μας παραδίδει την αιτία της τραγωδίας της Κασσάνδρας. Ο θεός Απόλλων, ο θεός του φωτός, της μουσικής αλλά και της προφητείας, την ερωτεύτηκε παράφορα, γοητευμένος από την απαράμιλλη ομορφιά της. Της υποσχέθηκε, ως αντάλλαγμα για την αγάπη της, το ύψιστο δώρο που μπορούσε να προσφέρει: την ικανότητα να βλέπει το μέλλον. Η Κασσάνδρα, ίσως από νεανική επιπολαιότητα, ίσως από μια βαθύτερη διαίσθηση για την επικίνδυνη φύση των θεών, δέχτηκε το χάρισμα. Έλαβε τη γνώση. Αλλά την τελευταία στιγμή, όταν ο θεός πλησίασε για να επισφραγίσει τη συμφωνία με ένα φιλί, εκείνη τον απώθησε.
Η οργή ενός θεού δεν είναι ανθρώπινο μέγεθος. Ο Απόλλων, πληγωμένος, ταπεινωμένος, δεν μπορούσε να πάρει πίσω το δώρο που της είχε ήδη δώσει – οι θεϊκοί λόγοι είναι αμετάκλητοι. Μπορούσε όμως να το δηλητηριάσει. Έτσι, με μια πνοή, την καταράστηκε. Η κατάρα ήταν απλή στη διατύπωσή της, μα δαιμονική στην ουσία της: θα διατηρούσε την ικανότητα της μαντικής, θα έβλεπε τα πάντα, τα καλά και κυρίως τα κακά, αλλά κανείς, ποτέ, μα ποτέ, δεν θα την πίστευε. Η φωνή της θα ήταν απλώς ένας παράφωνος ήχος, οι λόγοι της οι παραληρηματικές κραυγές μιας τρελής. Και εδώ ακριβώς, σε αυτή την λεπτή, σαδιστική λεπτομέρεια, θεμελιώνεται ολόκληρο το οικοδόμημα του μαρτυρίου της. Δεν ήταν απλώς μια προφήτισσα. Ήταν η προσωποποίηση της αγνοημένης αλήθειας. Η ύπαρξή της μετατράπηκε σε μια διαρκή, ζωντανή κόλαση, καθώς έβλεπε με απόλυτη ευκρίνεια την καταστροφή να πλησιάζει, τους αγαπημένους της να βαδίζουν προς τον θάνατο, την πόλη της να οδεύει προς τις φλόγες, και η ίδια να είναι ανίκανη, απολύτως ανίκανη, να παρέμβει, αφού ο λόγος της είχε απογυμνωθεί από κάθε πειθώ. Θα μπορούσε κανείς να φανταστεί μεγαλύτερο ψυχικό βασανιστήριο;
Οι Προφητείες που Σφράγισαν τη Μοίρα της Τροίας
Οι προφητείες της Κασσάνδρας διατρέχουν ολόκληρο το έπος του Τρωικού Πολέμου σαν μια ζοφερή, επαναλαμβανόμενη μελωδία θανάτου. Κάθε της λόγος, μια προειδοποίηση. Κάθε της κραυγή, ένας κώδωνας κινδύνου που κανείς δεν άκουγε.
Η αρχή του τέλους ήρθε με την άφιξη του Πάρη από την Σπάρτη, φέρνοντας μαζί του την Ωραία Ελένη. Ενώ οι Τρώες πανηγύριζαν για το «δώρο» αυτό, η Κασσάνδρα, σε έκσταση προφητικού παραληρήματος, όρμησε στους δρόμους, σκίζοντας τα μαλλιά της, ουρλιάζοντας πως αυτή η γυναίκα θα φέρει τον όλεθρο, τις φλόγες και τον θάνατο στην ένδοξη πόλη τους. Την αντιμετώπισαν με οίκτο, με χλεύη, την είπαν τρελή, υστερική. Την έκλεισαν, για να μην «ντροπιάζει» το παλάτι. Κι όμως, εκείνη έβλεπε ήδη τα αχαϊκά πλοία να σχίζουν το Αιγαίο.
Και μετά, το αποκορύφωμα της τραγικής της ειρωνείας: ο Δούρειος Ίππος. Όταν το τεράστιο ξύλινο άλογο εμφανίστηκε στις πύλες της Τροίας, ως δήθεν αφιέρωμα στην Αθηνά, οι Τρώες, μεθυσμένοι από την ψευδαίσθηση της νίκης, ετοιμάζονταν να το βάλουν μέσα στα τείχη. Η Κασσάνδρα, μαζί με τον Λαοκόοντα, ήταν οι μόνες φωνές της λογικής. Εκείνη χτυπούσε τα πλευρά του αλόγου με ένα τσεκούρι, φωνάζοντας πως μέσα του κρύβονταν οπλισμένοι άνδρες, πως αυτό το κατασκεύασμα έκρυβε την καταστροφή. «Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας», θα έλεγε ο Λαοκόων, λίγο πριν οι θεοί στείλουν φίδια να τον πνίξουν μαζί με τους γιους του, ένα σαφές σημάδι –που οι Τρώες, στην τύφλωσή τους, ερμήνευσαν ανάποδα– ότι οι ουρανοί ήθελαν το άλογο μέσα στην πόλη. Η προφητεία της Κασσάνδρας για τον όλεθρο, όπως τονίζει και η σχετική μελέτη του Antreas K. Phylaktou, απηχεί στις τραγωδίες του Ευριπίδη, δείχνοντας την εδραιωμένη της θέση στον πυρήνα του μύθου (Phylaktou). Την αγνόησαν. Για άλλη μια φορά. Και εκείνη τη νύχτα, η Τροία κάηκε.
Αλλά η όρασή της δεν σταμάτησε εκεί. Ακόμα και μετά την πτώση, όταν την πήρε ως λάφυρο ο Αγαμέμνονας, ο βασιλιάς των Μυκηνών, εκείνη είδε το τέλος του. Τον προειδοποίησε για τη μοίρα που τον περίμενε στην πατρίδα του, για το ματωμένο λουτρό, για το δίχτυ της Κλυταιμνήστρας και το τσεκούρι του Αίγισθου. Ο Αγαμέμνονας, ο νικητής της Τροίας, την άκουσε με συγκατάβαση, σαν τις ασυναρτησίες μιας σκλάβας που έχει χάσει τα λογικά της από τον πόνο. Και το πιο τραγικό; Είδε και τον δικό της θάνατο, δίπλα του, από το ίδιο χέρι. Βάδισε προς τη σφαγή της με πλήρη συνείδηση, αποδεχόμενη μια μοίρα που η ίδια είχε προφητεύσει, αλλά ποτέ δεν μπόρεσε να αλλάξει.
Η Κασσάνδρα δεν είναι απλώς μια τραγική ηρωίδα. Είναι ένα αιώνιο σύμβολο. Συμβολίζει τον διανοούμενο που βλέπει την καταστροφή να έρχεται αλλά η φωνή του πνίγεται από τον λαϊκισμό και την άγνοια. Είναι η φωνή της συνείδησης που όλοι προτιμάμε να αγνοούμε. Η ιστορία της, βουτηγμένη στην αδικία και τον πόνο, μας διδάσκει –ή τουλάχιστον, θα έπρεπε να μας διδάσκει– πως η πιο επικίνδυνη μορφή τύφλωσης δεν είναι αυτή της όρασης, αλλά αυτή της κρίσης. Η κατάρα της Κασσάνδρας, τελικά, δεν ήταν μόνο δική της· ήταν και κατάρα των Τρώων, και ίσως, είναι και η δική μας κατάρα, κάθε φορά που επιλέγουμε ένα βολικό ψέμα αντί για μια άβολη αλήθεια. Η κληρονομιά της παραμένει ζωντανή, μια διαρκής υπενθύμιση ότι ο μύθος και η λύρα της αρχαιότητας έκρυβαν αλήθειες βαθιά ριζωμένες στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση (Phylaktou).
Συχνές Ερωτήσεις
Γιατί κανείς δεν πίστευε τις προφητείες της Κασσάνδρας;
Η αδυναμία των ανθρώπων να πιστέψουν την Κασσάνδρα δεν οφειλόταν σε έλλειψη λογικής εκ μέρους της, αλλά σε μια θεϊκή κατάρα. Ο θεός Απόλλων, μετά την απόρριψή του από την πριγκίπισσα, της επέβαλε αυτή τη φρικτή μοίρα: να διατηρήσει το χάρισμα της προφητείας, αλλά οι λόγοι της να ακούγονται πάντα σαν παραλήρημα. Αυτή η πτυχή της ελληνικής μυθολογίας τονίζει την τραγική της θέση ως αιώνιας φορέα της αλήθειας που κανείς δεν αποδέχεται.
Ποια ήταν η πιο σημαντική προφητεία της Κασσάνδρας;
Αν και προφήτεψε πολλά δεινά, η πιο καθοριστική της προφητεία ήταν αναμφίβολα αυτή για τον Δούρειο Ίππο. Η απεγνωσμένη της προσπάθεια να πείσει τους Τρώες ότι το ξύλινο άλογο έκρυβε τον όλεθρο στα σπλάχνα του αποτελεί την κορύφωση της τραγωδίας της. Η απόρριψη αυτής της συγκεκριμένης αλήθειας οδήγησε άμεσα στην πτώση της Τροίας, καθιστώντας την Κασσάνδρα την απόλυτη προφήτισσα της καταστροφής που κανείς δεν πίστεψε.
Πώς πέθανε η Κασσάνδρα σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία;
Μετά την άλωση της Τροίας, η Κασσάνδρα δόθηκε ως πολεμικό λάφυρο στον Αγαμέμνονα, τον αρχιστράτηγο των Αχαιών. Προφήτεψε τόσο τη δική του δολοφονία από τη σύζυγό του, Κλυταιμνήστρα, όσο και τον δικό της θάνατο που θα ακολουθούσε. Φτάνοντας στις Μυκήνες, οι προφητείες της επαληθεύτηκαν με τραγικό τρόπο, καθώς δολοφονήθηκε από την Κλυταιμνήστρα μαζί με τον Αγαμέμνονα, σφραγίζοντας τη μοίρα της.
Τι συμβολίζει η μορφή της Κασσάνδρας σήμερα;
Η Κασσάνδρα, μέσα από την ελληνική μυθολογία, έχει μετεξελιχθεί σε ένα ισχυρό αρχέτυπο. Συμβολίζει τον άνθρωπο, συχνά τον διανοούμενο ή τον καλλιτέχνη, που αντιλαμβάνεται οδυνηρές αλήθειες για το μέλλον, αλλά η φωνή του αγνοείται από την κοινωνία. Το «σύμπλεγμα της Κασσάνδρας» χρησιμοποιείται στη ψυχολογία για να περιγράψει άτομα που νιώθουν ότι οι προειδοποιήσεις τους απορρίπτονται συστηματικά, βιώνοντας μια βαθιά αίσθηση ματαίωσης και απομόνωσης.
Υπήρχε κάποιος άλλος στην Τροία που προειδοποίησε για τον Δούρειο Ίππο;
Ναι, εκτός από την Κασσάνδρα, υπήρξε και ο ιερέας του Απόλλωνα, ο Λαοκόων. Εκείνος επίσης υποψιάστηκε την απάτη των Αχαιών και εκτόξευσε ένα δόρυ εναντίον του Δούρειου Ίππου, δηλώνοντας τη δυσπιστία του. Ωστόσο, οι θεοί, που είχαν ήδη αποφασίσει την πτώση της Τροίας, έστειλαν δύο γιγάντια θαλάσσια φίδια που σκότωσαν τον Λαοκόοντα και τους δύο γιους του, ένα γεγονός που οι Τρώες παρερμήνευσαν ως θεϊκή τιμωρία για την ασέβειά του.
