“Προσωπογραφία Άνδρα με Γεράκι” (1548-50), ένα αριστούργημα του Νικκολὸ ντὲλλ’Αμπάτε, που συνδυάζει τον ρεαλισμό με τον συμβολισμό της Ιταλικής Αναγέννησης.
Ο πίνακας που έχουμε μπροστά μας, τον οποίο ο από τη Μόντενα ζωγράφος Νικκολὸ ντὲλλ’Αμπάτε (Niccolò dell’Abbate, 1509-1571) δημιούργησε, απεικονίζει κάποιον άγνωστο άνδρα. Χρονολογείται δε το έργο αυτό, η «Προσωπογραφία Άνδρα με Γεράκι», περί τα έτη 1548-1550 της Ιταλικής Αναγέννησης. Τώρα φυλάσσεται στην Πινακοθήκη της Νέας Νοτίου Ουαλίας (Art Gallery of New South Wales) στο Σύδνεϋ, έργο φιλοτεχνημένο με λάδι σε καμβά (oil on canvas), έχοντας μέγεθος 140 επί 117 εκατοστά. Ο άνδρας παρουσιάζει τον εαυτό του στον θεατή ως σύμβολο, ξεπερνώντας την ιδιότητα του απλού ιδιώτη. Φοράει μαύρα ενδύματα—τα οποία τότε θεωρούνταν πολυτελή εξαιτίας της δυσκολίας της βαφής—και πίλο (καπέλο) στο κεφάλι. Το αριστερό του χέρι φοράει δερμάτινο γάντι, πάνω στο οποίο στέκεται γεράκι, έχοντας το βλέμμα καλυμμένο με κόκκινη καλύπτρα.
Το Γεράκι ως Κτήμα και Έμβλημα
Πολλά από τα πλούσια κτήματα είναι αυτά που απλώς κοσμούν τη ζωή, ενώ άλλα δηλώνουν την εξουσία. Το γεράκι, που αυτός ο άνδρας κρατά, είναι σημείο εμφανέστατο αριστοκρατίας—το να φροντίζει κανείς για την ιερακοτροφία ήταν προνόμιο όσων κατείχαν μεγάλες εκτάσεις γης και είχαν ελεύθερο χρόνο, ξεπερνώντας τις δυνατότητες του καθενός. Αυτό το πτηνό από μόνο του είναι ιστορικό τεκμήριο, ξεπερνώντας την απλή ζωγραφική λεπτομέρεια.
Η τέχνη της ιερακοτροφίας
Βλέπουμε το πτηνό, μικρό μεν στο σώμα, αλλά τρομερό στη φύση του, να ησυχάζει πάνω στο χέρι. Η κόκκινη καλύπτρα (hood) χρησιμεύει στην τέχνη του κυνηγιού, ώστε το γεράκι να μην ταράζεται πριν από τον κατάλληλο καιρό. Και ο άνδρας ο ίδιος δεν κοιτάζει προς εμάς. Το βλέμμα του φέρεται μακριά, έχοντας υπεροπτικό ύφος, ίσως προς τα θηράματα που το γεράκι πρόκειται να κυνηγήσει, ίσως δε στα βάθη της ψυχής του, δείχνοντας κάποια μελαγχολία ή υπερηφάνεια. Αυτή η αποστροφή του βλέμματος διαφέρει από τις περισσότερες προσωπογραφίες της Ιταλίας, όπου ο εικονιζόμενος αρέσκεται να κοιτάζει τον θεατή κατά πρόσωπο, σαν να ζητά να κριθεί ή να βεβαιώνει την κοινωνική του θέση.
Το σχήμα της εξουσίας
Η ενδυμασία η ίδια. Μαύρη. Πολλοί θα έλεγαν ότι σημαίνει πένθος, ή ίσως κάποια σωφροσύνη. Εγώ όμως κάτι άλλο εννοώ. Το μαύρο χρώμα τον δέκατο έκτο αιώνα ήταν σπανιότατο και πολυδάπανο, πολύ περισσότερο από τα πορφυρά ή τα χρυσά. Αυτό είναι φανερό από τους νόμους περί ενδυμασίας (sumptuary laws) που είχαν τεθεί τότε σε πολλές πόλεις της Ευρώπης. Αυτός λοιπόν ο άνδρας επιδεικνύει τη δύναμή του μέσω της ποιότητας του υφάσματος—το οποίο φαίνεται να είναι βελούδο (velvet)—και μέσω της αφανoύς πολυτέλειας του βαθύτατου μαύρου χρώματος, υπερβαίνοντας την απλή λαμπρότητα των χρωμάτων. Και το γάντι που φοράει είναι και αυτό μέρος της τελετουργίας της εξουσίας, σαν κάποιο σκήπτρο, ξεπερνώντας την απλή του χρήση για άμυνα από το γεράκι. Η εξουσία εδώ ψιθυρίζει.
Τι είναι όμως εκείνο το αμυδρό φωτοστέφανο γύρω από το κεφάλι; Άλλοι ίσως έλεγαν σημείο αγιότητας. Αλλά ποια αγιότητα σε έναν άνδρα κυνηγό; Ίσως ο ζωγράφος αργότερα άλλαξε γνώμη (pentimento), ή απλώς αναζητούσε ένα σχήμα (a simple compositional device) για να διακρίνει τον άνδρα από το σκοτάδι που τον περιβάλλει μέσω του κύκλου. Πολλές φορές τέτοια τεχνάσματα, που παρατηρούνται τόσο σε χειρόγραφα όσο και σε πίνακες, προκαλούν περισσότερη σύγχυση παρά διασάφηση. Το ζήτημα, όπως φαίνεται, παραμένει ανοιχτό.
