Ελαιογραφία του 1867 από την Ι.Μ. Βατοπεδίου που απεικονίζει τον Άγιο Αθανάσιο Γ΄ τον Πατελλάρο, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, σε ώριμη ηλικία.
Μπροστά μας στέκει μια μορφή στιβαρή, σχεδόν αυστηρή, ντυμένη με τη μεγαλοπρέπεια των πατριαρχικών αμφίων. Είναι ο Άγιος Αθανάσιος Γ΄ ο Πατελλάρος, όπως αποτυπώθηκε σε αυτή την ελαιογραφία του 1867, που φυλάσσεται στην Ιερά Μονή Βατοπεδίου. Το έργο δεν είναι απλώς μια θρησκευτική εικόνα· αποτελεί ένα ιστορικό τεκμήριο, μια οπτική πύλη στον ταραγμένο 17ο αιώνα. Η ζωή αυτού του ανθρώπου υπήρξε μια αδιάκοπη περιπέτεια. Γεννημένος στο Ρέθυμνο γύρω στο 1597, ο Αθανάσιος έζησε σε μια εποχή ριζικών αλλαγών και συγκρούσεων, που διαμόρφωσαν την πορεία του ορθόδοξου κόσμου, αναδεικνύοντας τις περίπλοκες σχέσεις μεταξύ της ελληνικής και της ρωσικής εκκλησίας. Η ιστορία της εκκλησίας της Ρωσίας είναι γεμάτη από τέτοιες καθοριστικές στιγμές αλληλεπίδρασης (Λάλλος). Πώς μπορεί όμως ένα πορτρέτο να συλλάβει την ουσία ενός βίου που σημαδεύτηκε από τρεις πατριαρχίες, εξορίες και έναν θάνατο μακριά από την πατρίδα; Η απάντηση κρύβεται στις λεπτομέρειες της απεικόνισης, οι οποίες μας καλούν να αποκρυπτογραφήσουμε μια πορεία γεμάτη πίστη, διπλωματία και πόνο, φωτίζοντας μια κρίσιμη περίοδο για την ορθοδοξία (Miron).
Ένας Βίος Αφιερωμένος στην Εκκλησία και τη Διπλωματία
Η πορεία του Αθανασίου Πατελλάρου προς τον Οικουμενικό Θρόνο ήταν ταχεία και γεμάτη προκλήσεις. Σπούδασε φιλοσοφία και θεολογία, διακρίθηκε για την ευρυμάθειά του και σύντομα ανήλθε στα υψηλότερα εκκλησιαστικά αξιώματα, φτάνοντας να γίνει Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Η πρώτη του εκλογή ως Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, το 1634, ήταν εξαιρετικά σύντομη και διήρκεσε μόλις σαράντα ημέρες, καθώς οι ραδιουργίες και οι παρεμβάσεις της Υψηλής Πύλης οδήγησαν στην άμεση καθαίρεσή του, μια συνήθης πρακτική εκείνη την ταραγμένη περίοδο.
Δεν το έβαλε κάτω. Επέστρεψε για δεύτερη φορά στον πατριαρχικό θρόνο το 1635 για λίγες μόνο ημέρες, και για τρίτη και τελευταία φορά το 1652, παραμένοντας και πάλι για ελάχιστο διάστημα. Αυτές οι διακεκομμένες θητείες, αντί να τον αποδυναμώσουν, τον μετέτρεψαν σε έναν έμπειρο διπλωμάτη και έναν ακούραστο ταξιδιώτη που αναζητούσε στήριξη για το χειμαζόμενο Γένος. Η διαρκής του αγωνία για την επιβίωση του Πατριαρχείου και των ορθοδόξων πληθυσμών υπό οθωμανικό ζυγό τον οδήγησε να στραφεί προς την ομόδοξη Ρωσία. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι αυτός ο πολύπαθος ιεράρχης θα έβρισκε τον τελευταίο και ίσως τον σημαντικότερο ρόλο της ζωής του χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, στην καρδιά της ρωσικής αυτοκρατορίας; Εκεί, στην αυλή του Τσάρου Αλεξίου, ο Αθανάσιος θα συνδεόταν άρρηκτα με μία από τις πιο εμβληματικές και αμφιλεγόμενες προσωπικότητες της ρωσικής ιστορίας, τον Πατριάρχη Νίκωνα (Spinka). Η άνοδός του τελευταίου στην εξουσία ήταν ένα γεγονός που άλλαξε για πάντα το τοπίο (Lobachev).
Η παρουσία του Αθανασίου στη Μόσχα συνέπεσε με την έναρξη μιας μεγάλης θρησκευτικής κρίσης. Ο Πατριάρχης Νίκων, μια μορφή δυναμική και αυταρχική, είχε ξεκινήσει μια ευρεία εκκλησιαστική μεταρρύθμιση με στόχο τη διόρθωση των ρωσικών λειτουργικών βιβλίων και πρακτικών, ώστε να εναρμονιστούν πλήρως με τα ελληνικά πρότυπα της εποχής (Kain). Αυτή η προσπάθεια, αν και θεωρητικά ορθή, προκάλεσε τεράστιες αντιδράσεις, οδηγώντας στο περίφημο Σχίσμα των Παλαιόπιστων (Ρασκόλ), που δίχασε βαθιά τον ρωσικό λαό για αιώνες. Ο Αθανάσιος Γ΄, με το κύρος του πρώην Οικουμενικού Πατριάρχη, παρείχε στον Νίκωνα την απαραίτητη θεολογική και ηθική κάλυψη, υποστηρίζοντας πως οι αλλαγές ήταν απαραίτητες για την επιστροφή στη γνήσια ορθόδοξη παράδοση. Ο ίδιος, έχοντας ζήσει για ένα διάστημα και στον Άθωνα, μετέφερε την αυθεντία της ελληνικής Ανατολής, βοηθώντας τον ρωσικό λαό με τον λόγο, τα έργα και τις γραφές του, σε μια εποχή που ο βίος του Νίκωνα βρισκόταν στο επίκεντρο των εξελίξεων (Шушерин). Απεβίωσε το 1654 και ενταφιάστηκε καθιστός στον θρόνο του, σύμφωνα με μια παλαιά συνήθεια, ως ένδειξη αιώνιας ποιμαντικής αγρύπνιας. Η μνήμη του τιμάται ως αγίου, του Αγίου Αθανασίου του Καθήμενου, τόσο από την Ελληνική όσο και από τη Ρωσική Εκκλησία.
Το πρόσωπο του Αγίου Αθανασίου Γ΄ αποδίδεται με ρεαλισμό, τονίζοντας τη σοφία και τις κακουχίες που σημάδεψαν τον πολυτάραχο βίο του.
Βιβλιογραφία
Kain, K. Patriarch Nikon’s Image in Russian History and Culture. 2004. Western Michigan University, PhD dissertation.
Λάλλος, Α. Ιστορία της εκκλησίας της Ρωσίας: η θεωρία της Τρίτης Ρώμης. dspace.lib.uom.gr.
Lobachev, S. V. “Patriarch Nikon’s Rise to Power”. Slavonic and East European Review, 2001.
Miron, C. Η ορθοδοξία στις περιγραφές των δυτικών (14ος-17ος αι.). 2010. Aristotle University of Thessaloniki, PhD dissertation.
Шушерин, И. К. From Peasant to Patriarch: Account of the Birth, Uprising, and Life of His Holiness Nikon, Patriarch of Moscow and All Russia. 2007. Lexington Books.
Spinka, M. “Patriarch Nikon and the Subjection of the Russian Church to the State”. Church History, 1941.
