Η εικόνα της Δέησης (Τρίμορφο) από τη Μονή Σινά, β’ μισό 11ου αι. Απεικονίζει την ουράνια ιεραρχία με τον Χριστό-Κριτή και τους μεσίτες της ανθρωπότητας.
Το Τρίμορφο του 11ου αιώνα ως αντικείμενο εξουσίας και μοναστικής ταυτότητας
Μπροστά μας έχουμε ένα αντικείμενο, μια ξύλινη πινακίδα διαστάσεων 36,2 x 29,1 εκατοστών, φτιαγμένη κάπου στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα. Οι ιστορικοί τέχνης το ονομάζουν «Τρίμορφο» ή «Δέηση» και μας λένε ότι προέρχεται από τη Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά. Απεικονίζει τον Χριστό στο κέντρο, με την Παναγία και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο να τον πλαισιώνουν σε στάση ικεσίας. Είναι όμως απλώς αυτό; Μια αποτύπωση της θείας κρίσης; Η τοποθεσία κατασκευής της, μέσα στα τείχη που ορθώθηκαν για να προστατεύσουν τη από εγκόσμιους κινδύνους, μας αναγκάζει να δούμε την εικόνα και ως ένα τεκμήριο ιστορικό, ένα αντικείμενο που κουβαλά το βάρος του τόπου του (Forsyth). Ένα αντικείμενο που μιλά περισσότερο για την οργάνωση της εξουσίας, ουράνιας και επίγειας, παρά για τη σωτηρία.
Η Σκηνοθεσία της Κρίσης
Αλήθεια, τι βλέπουμε εδώ; Δεν πρόκειται για μια απλή παράσταση τριών ιερών προσώπων. Είναι μια αυστηρά δομημένη σκηνή, ένα θέατρο της κρίσης που στήνεται με όρους απόλυτης ιεραρχίας. Κάθε στοιχείο, από τη στάση των σωμάτων μέχρι τα περιφερειακά μετάλλια με τους αγίους, υπηρετεί έναν σκοπό: την προβολή μιας αδιαμφισβήτητης, σχεδόν τρομακτικής εξουσίας. Η παρουσία του αγίου Ιωάννου της Κλίμακος, εξέχουσας μορφής για τη μονή, δεν είναι τυχαία—λειτουργεί ως σφραγίδα προέλευσης, ένας τρόπος να ενταχθεί η παγκόσμια τάξη πραγμάτων μέσα στα συγκεκριμένα, τοπικά συμφέροντα της Σιναϊτικής αδελφότητας.
Ο Χριστός ως Άκαμπτος Άρχοντας
Η κεντρική μορφή του Χριστού στέκεται όρθια, μετωπική, πάνω σε ένα κόκκινο υποπόδιο που μοιάζει περισσότερο με αυτοκρατορικό σύμβολο παρά με σημείο ταπεινότητας. Το βλέμμα του είναι αυστηρό, αδιαπέραστο. Το σκούρο ιμάτιο και το βιβλίο που κρατά δεν παραπέμπουν στον συμπονετικό διδάσκαλο των Ευαγγελίων, αλλά στον ανώτατο νομοθέτη, τον Παντοκράτορα που ετοιμάζεται να αποδώσει δικαιοσύνη. Η μορφή αυτή δεν καλεί σε διάλογο, επιβάλλει σιωπή. Τα σημάδια φθοράς στο ξύλο και το χρυσό βάθος απλώς τονίζουν την παλαιότητα και, συνεπώς, τη διαχρονική ισχύ αυτού του μηνύματος.
Οι Παραστάτες: Μεσιτεία ή Υποταγή;
Η Θεοτόκος και ο Πρόδρομος, οι δύο μεσίτες της ανθρωπότητας, δεν στέκουν ως συνομιλητές. Τα κεφάλια τους είναι σκυμμένα, τα σώματά τους στραμμένα ελαφρώς προς τον Χριστό, και τα χέρια τους υψωμένα σε μια χειρονομία που είναι ταυτόχρονα δέηση και αναγνώριση της κατώτερης θέσης τους—είναι μία κίνηση που θα περίμενε κανείς να δει στην αυλή του Βυζαντινού αυτοκράτορα, και πράγματι αυτή η αυλική εθιμοτυπία καθορίζει ολόκληρη την παράσταση. Δεν μεσιτεύουν ως ισότιμοι, αλλά παρακαλούν ως υπήκοοι. Ολόκληρη η σύνθεση της Δέησης του Σινά είναι τελικά ένα πολιτικό μανιφέστο ντυμένο με θεολογικό ένδυμα.
