Η τέχνη της Κρήτης, ειδικά κατά τον 16ο αιώνα, συνιστά ένα πεδίο διαρκούς, σχεδόν βασανιστικής ώσμωσης, έναν τόπο όπου η αυστηρή, υπερβατική γεωμετρία της βυζαντινής παράδοσης συναντά—όχι πάντοτε ειρηνικά, πρέπει να πούμε—τις νέες ανησυχίες του ιταλικού ουμανισμού, τη δραματικότητα και τον ψυχολογικό ρεαλισμό που έφερνε μαζί της η Αναγέννηση. Σε αυτό το σταυροδρόμι, σε αυτό το γόνιμο έδαφος των αντιφάσεων, γεννήθηκε και η Εμφάνιση του Αναστάντος Χριστού στην Μαγδαληνή, μια φορητή εικόνα εξαιρετικής τέχνης και θεολογικού βάθους, φιλοτεχνημένη από έναν ανώνυμο, πλην όμως σπουδαίο, κρητικό ζωγράφο. Το έργο, που σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο των Εικόνων στο Ντουμπρόβνικ, δεν είναι απλώς μια αγιογραφία· είναι ένα θεολογικό δοκίμιο γραμμένο με χρώματα και φως, μια σπουδή πάνω στο ανέγγιχτο και το ανθρώπινο, πάνω στην απόσταση που χωρίζει αλλά και ενώνει το θείο με το γήινο. Θυμάμαι την πρώτη φορά που αντίκρισα αυτή την εικόνα, όχι σε κάποιον ψυχρό μουσειακό κατάλογο, αλλά σε μια αναπαραγωγή που με καθήλωσε με την εσωτερική της ένταση, μια ένταση που πηγάζει ακριβώς από αυτή την τρυφερή, μα και απόλυτη απόρριψη της αφής. Είναι ένα έργο που διαπραγματεύεται τα όρια. Τα όρια της πίστης, της σάρκας, της κατανόησης. Και το κάνει με μια γλώσσα οπτική που, ενώ πατάει γερά στην παράδοση, δεν διστάζει να ψελλίσει κάτι καινούργιο, κάτι που προαναγγέλλει τις μεγάλες συνθέσεις του Θεοτοκόπουλου. Η βυζαντινή ζωγραφική δεν τελείωσε το 1453· μεταμορφώθηκε, και εδώ, στην Κρήτη, βρήκε ένα από τα πιο λαμπρά της εκφραστικά οχήματα (Κουμπαράκη-Πανσελήνου).
Η Σκηνοθεσία της Θείας Συνάντησης: Χώρος και Συμβολισμός
Ο ανώνυμος ζωγράφος στήνει τη σκηνή του με μια σοφία που υπερβαίνει την απλή εικονογραφική σύμβαση. Δεν έχουμε εδώ έναν ουδέτερο χρυσό κάμπο. Ή μάλλον, ο χρυσός κάμπος, το σύμβολο του άχρονου, θείου φωτός, υπάρχει, αλλά περιορίζεται, οριοθετείται από ένα τοπίο έντονα δραματικό, σχεδόν εχθρικό. Ένας βράχος. Γωνιώδης, αφιλόξενος, σμιλεμένος με τρόπο που θυμίζει τις πιο αυστηρές παλαιολόγειες συνθέσεις, κυριαρχεί στο αριστερό τμήμα. Η σπηλιά του Τάφου χάσκει, ένα μαύρο, απειλητικό άνοιγμα που όμως τώρα πια δεν κρατά τον νεκρό, αλλά αποκαλύπτει τα οθόνια, τα σάβανα, τακτικά διπλωμένα, σημάδι μιας αναχώρησης τακτοποιημένης, συνειδητής, όχι μιας βιαστικής φυγής ή κλοπής. Μέσα στο σκοτάδι, τα λευκά υφάσματα φωσφορίζουν, μάρτυρες της απουσίας. Ο χώρος εδώ δεν είναι ρεαλιστικός, δεν υπακούει στους νόμους της προοπτικής που ήδη κυριαρχούσαν στην Ιταλία. Είναι ένας χώρος θεολογικός, ένας χώρος που λειτουργεί συμβολικά. Ο βράχος, σκληρός και άγονος, είναι ο κόσμος του θανάτου, ο κόσμος της Παλαιάς Διαθήκης, που όμως τώρα έχει διαρραγεί από το φως της Ανάστασης. Και ακριβώς πάνω από τη συνάντηση, ένα μικρό, σχεδόν ξερό δέντρο φυτρώνει πεισματικά, μια λεπτή, εύθραυστη νύξη για το ξύλο του Σταυρού που έγινε δέντρο της Ζωής. Τίποτα δεν είναι τυχαίο. Η σύνθεση χωρίζεται αόρατα σε δύο διαγώνιους άξονες: ο ένας ορίζεται από το βλέμμα του Χριστού προς τη Μαγδαληνή, και ο άλλος από την κίνηση των χεριών τους, μια κίνηση που δεν ολοκληρώνεται, που μένει μετέωρη, φορτισμένη με όλη την ένταση της στιγμής. Αυτή η διαχείριση του χώρου, όπου κάθε στοιχείο, από τον πιο μικρό θάμνο μέχρι την επιβλητική μάζα του βράχου, υπηρετεί το κεντρικό θεολογικό μήνυμα, αποτελεί κληρονομιά της μεγάλης βυζαντινής παράδοσης, φιλτραρισμένη όμως μέσα από μια νέα αίσθηση του δράματος.
Το Δράμα του Βλέμματος και της Αφής: Χριστός και Μαγδαληνή
Και φτάνουμε στους πρωταγωνιστές. Στο επίκεντρο αυτού του κοσμικού δράματος. Ο Χριστός, στα δεξιά, στέκεται όρθιος, γαλήνιος, αλλά όχι απόμακρος. Το σώμα Του, τυλιγμένο σε ένα ιμάτιο με αποχρώσεις πορτοκαλί και κόκκινου, αποδίδεται με μια πλαστικότητα και έναν όγκο που προδίδουν γνώση της δυτικής τέχνης. Οι πτυχώσεις του ενδύματος δεν είναι απλώς γραμμικές και διακοσμητικές, όπως στην παλαιότερη βυζαντινή τέχνη, αλλά ακολουθούν και αποκαλύπτουν τη δομή του σώματος από κάτω, δίνοντάς του υπόσταση, βάρος. Κρατά στο αριστερό χέρι ένα ειλητάριο, σύμβολο της νέας διδασκαλίας, και το δεξί Του χέρι, το κέντρο όλης της εικόνας, κινείται προς τα κάτω σε μια χειρονομία ταυτόχρονα απαγόρευσης και ευλογίας. Το πρόσωπό Του, με τα ήπια, σχεδόν μελαγχολικά χαρακτηριστικά, κοιτάζει τη Μαγδαληνή με μια έκφραση άπειρης συμπόνιας, αλλά και θείας αυθεντίας. Είναι ο Κύριος της Ιστορίας, που έχει ήδη νικήσει τον θάνατο και ανήκει πλέον σε μια άλλη σφαίρα, άφθαρτη και άυλη.
Απέναντί Του, γονατιστή, σχεδόν συρμένη στη γη, βρίσκεται η Μαρία η Μαγδαληνή. Μια μορφή εξ ολοκλήρου δοσμένη στο πάθος, στην ανθρώπινη, ακατανίκητη επιθυμία να αγγίξει, να επιβεβαιώσει με την αφή αυτό που τα μάτια της αδυνατούν να πιστέψουν. Φορά ένα κατακόκκινο μαφόριο, το χρώμα του αίματος, της θυσίας, αλλά και του ανθρώπινου συναισθήματος. Τα χέρια της είναι προτεταμένα, ανοιχτά, σε μια κίνηση λαχτάρας που όμως σταματά απότομα, λίγα εκατοστά από το σώμα του Διδασκάλου. Ολόκληρη η στάση της –το γονάτισμα, η ελαφριά κλίση του κεφαλιού, το βλέμμα που υψώνεται γεμάτο δέος και απορία– είναι μια κραυγή. Μια κραυγή που συναντά την ήρεμη, αλλά ανυποχώρητη εντολή: «Μη μου άπτου». Ο ζωγράφος εδώ επιτυγχάνει κάτι το εκπληκτικό: αποδίδει οπτικά μια θεολογική συνθήκη. Τη μετάβαση από την πίστη που βασίζεται στην αισθητή εμπειρία, στην πίστη που θεμελιώνεται στον λόγο και στην πνευματική σχέση. Η αλληλεπίδραση των δύο πολιτισμικών παραδόσεων, της Ανατολής και της Δύσης, είναι εμφανής σε τέτοια έργα, όπως επισημαίνεται και σε σχετική μελέτη για τη σχέση της βυζαντινής τέχνης με την Ευρώπη της Αναγέννησης (Lymberopoulou and Duits). Ο διάλογος ανάμεσα στο ανθρώπινο πάθος και τη θεία γαλήνη δεν θα μπορούσε να αποδοθεί με μεγαλύτερη ενάργεια.
Τελικά, τι είναι αυτή η εικόνα; Είναι, θα τολμούσα να πω, ένα οπτικό ποίημα για την απόσταση. Την ιερή απόσταση που πρέπει να διανυθεί όχι με τα χέρια, αλλά με την καρδιά. Ο κρητικός ζωγράφος του 16ου αιώνα, αυτός ο ανώνυμος δάσκαλος, δεν εικονογραφεί απλώς ένα ευαγγελικό επεισόδιο. Σχολιάζει τη φύση της ίδιας της πίστης. Συνθέτοντας την αυστηρότητα της βυζαντινής φόρμας με την ψυχολογική ένταση που διδάχθηκε από τη Δύση, δημιουργεί ένα έργο που ξεπερνά τα όρια της εποχής του. Μας καλεί να κοιτάξουμε πέρα από την επιφάνεια, πέρα από το χρυσάφι και τα λαμπερά χρώματα, και να αναλογιστούμε τη λεπτή γραμμή που χωρίζει τη γνώση από την πίστη, την αφή από την εμπιστοσύνη. Είναι μια εικόνα που δεν προσφέρει εύκολες απαντήσεις· αντίθετα, θέτει ερωτήματα. Και ίσως σε αυτό ακριβώς να έγκειται η διαχρονική της δύναμη…
Συχνές Ερωτήσεις
Τι συμβολίζει η φράση «Μη μου άπτου» στην κρητική αυτή εικόνα;
Στην συγκεκριμένη κρητική εικόνα, η φράση «Μη μου άπτου» (Noli me tangere στα λατινικά) δεν αποτελεί μια απλή απόρριψη. Συμβολίζει τη νέα, πνευματική κατάσταση του Αναστάντος Χριστού, του οποίου το σώμα δεν ανήκει πλέον στον φθαρτό, υλικό κόσμο. Είναι μια πρόσκληση προς τη Μαγδαληνή, και κατ’ επέκταση προς κάθε πιστό, να μεταβεί από μια σχέση που βασίζεται στην αισθητή, φυσική επαφή σε μια σχέση που θεμελιώνεται στην πίστη και στην πνευματική ένωση.
Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της Κρητικής Σχολής αγιογραφίας του 16ου αιώνα που φαίνονται στο έργο;
Η εικόνα αυτή αποτελεί εξαιρετικό δείγμα της Κρητικής Σχολής του 16ου αιώνα. Διακρίνουμε την επιβίωση βυζαντινών στοιχείων, όπως ο χρυσός κάμπος και η σχηματοποιημένη απόδοση του τοπίου. Ταυτόχρονα, είναι εμφανείς οι επιρροές από την ιταλική Αναγέννηση, ιδιαίτερα στην πλαστικότητα των μορφών, στην αίσθηση του όγκου των σωμάτων κάτω από τα ενδύματα και στην έντονη ψυχολογική δραματικότητα της σκηνής, στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ώριμη φάση αυτής της σπουδαίας σχολής.
Γιατί η μορφή της Μαρίας Μαγδαληνής είναι τόσο έντονα συναισθηματική;
Η συναισθηματική ένταση της Μαρίας Μαγδαληνής στην ανάλυση αυτής της κρητικής εικόνας είναι σκόπιμη. Αντιπροσωπεύει την ανθρώπινη φύση στην πιο αυθεντική της στιγμή: τη λαχτάρα, την απορία και την αγάπη μπροστά στο θαύμα. Ο ζωγράφος χρησιμοποιεί τη γονατιστή, σχεδόν εκστατική στάση της και το εκφραστικό της πρόσωπο για να δημιουργήσει μια ισχυρή αντίθεση με τη γαλήνια, υπερβατική μορφή του Χριστού, τονίζοντας έτσι το δράμα της συνάντησης μεταξύ του θείου και του ανθρώπινου.
Ποιος ο ρόλος του τοπίου και του κενού τάφου στην εικόνα;
Το τοπίο στην εικόνα «Μη μου Άπτου» δεν είναι απλώς διακοσμητικό. Ο γωνιώδης, άγονος βράχος συμβολίζει τον κόσμο του θανάτου που έχει πλέον ηττηθεί. Ο κενός τάφος, με τα τακτοποιημένα σάβανα, λειτουργεί ως ο αδιάψευστος μάρτυρας της Ανάστασης. Κάθε στοιχείο του χώρου είναι θεολογικά φορτισμένο και υπηρετεί την αφήγηση, μετατρέποντας το τοπίο σε έναν ενεργό συμμετέχοντα στο θείο δράμα και όχι σε ένα παθητικό φόντο.
Πώς συνδυάζεται η βυζαντινή παράδοση με τις δυτικές επιρροές σε αυτή την εικόνα του 16ου αιώνα;
Ο συνδυασμός αυτός είναι η πεμπτουσία της Κρητικής Σχολής. Η βυζαντινή παράδοση είναι παρούσα στην αυστηρή σύνθεση, στη χρήση του χρυσού φόντου ως συμβόλου του θείου φωτός και στην τήρηση των εικονογραφικών κανόνων. Οι δυτικές, αναγεννησιακές επιρροές εντοπίζονται στην προσπάθεια για απόδοση του όγκου, στη φυσικότητα ορισμένων κινήσεων και, κυρίως, στην εστίαση στην ψυχολογική διάσταση και την ανθρώπινη συγκίνηση, δημιουργώντας ένα μοναδικό καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.
Βιβλιογραφία
Κουμπαράκη-Πανσελήνου, Ναυσικά. Βυζαντινή ζωγραφική: η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της. Κεντρο Βυζαντινων Ερευνων, 2000.
Lymberopoulou, Angeliki, and Rembrandt Duits, editors. Byzantine Art and Renaissance Europe. Ashgate Publishing, Ltd., 2013.
