Παράσταση της Θεοτόκου ως “Αγία Μαρία” στη Δέηση της Παναγίας Δροσιανής, απεικονισμένη με δεόμενη στάση και λεπτοφυή χαρακτηριστικά τυπικά της βυζαντινής εικονογραφίας 7ου αιώνα
Στη βόρεια κόγχη της εκκλησίας της Παναγίας Δροσιανής στη Νάξο σώζεται μία από τις αρχαιότερες γνωστές παραστάσεις της Δέησης, χρονολογούμενη στον 7ο αιώνα μ.Χ. Το εκκλησάκι αυτό, που θεωρείται από τα παλαιότερα του βυζαντινού κόσμου, φιλοξενεί μια πολύπλοκη εικονογραφική σύνθεση που υπερβαίνει την τυπική τρίμορφη σύνθεση Χριστού-Θεοτόκου-Προδρόμου. Η σπουδαιότητα αυτής της τοιχογραφικής παράστασης έγκειται όχι μόνο στην εξαιρετικά πρώιμη χρονολόγησή της, αλλά και στη σπάνια διατήρηση προεικονομαχικών τοιχογραφιών που διέφυγαν την καταστροφή των εικονοκλαστικών περιόδων.
Αυτή η μοναδική Δέηση περιλαμβάνει επιπλέον δύο μυστηριώδεις μορφές, διαμορφώνοντας μια πεντάμορφη παράσταση πρωτοφανούς θεολογικής πολυπλοκότητας. Η εικονογραφική καινοτομία και το πλούσιο συμβολικό περιεχόμενο της παράστασης αποκαλύπτουν την ώριμη θεολογική σκέψη της εποχής και την ιδιαίτερη πνευματική ατμόσφαιρα που επικρατούσε στις νησιωτικές μονές του Αιγαίου κατά τον 7ο αιώνα.
Η Εικονογραφική Σύνθεση της Δέησης
Ο Χριστός κυριαρχεί στο κέντρο της σύνθεσης. Απεικονίζεται σε ιδιαίτερο διάχωρο που τονίζει την κοσμοκρατορική του παρουσία, φέροντας στον ένσταυρο φωτοστέφανο την αποκαλυπτική επιγραφή “Ο ΩΝ” σε παλαιά γράμματα που παραπέμπουν στη δευτεροκάνονη γραφή (Exodus 3:14). Η αυθεντικότητα αυτής της επιγραφικής μαρτυρίας αποκτά ιδιαίτερη σημασία όταν εξετάζεται στο πλαίσιο της προεικονομαχικής βυζαντινής θεολογίας, όπου η θεότητα του Χριστού εκφραζόταν μέσα από συγκεκριμένες επιγραφικές τυπολογίες που είχαν καθοριστεί από τις οικουμενικές συνόδους.
Κρατώντας το κλειστό ειλητό του Λόγου και ευλογώντας με ηγεμονική στάση Παντοκράτορα, ο Χριστός παρουσιάζεται στον εικονογραφικό τύπο της εποχής με κοντή κόμη και βραχύ γένι που προδίδει τη νεαρή ηλικία του αιωνίου Λόγου. Στα δεξιά και αριστερά του Κυρίου, δύο λεπτοφυείς μορφές δέονται με απλωμένα χέρια – αριστερά η “+ Η Αγία Μαρία”, όπως ονομαζόταν χαρακτηριστικά η Θεοτόκος στις προεικονομαχικές παραστάσεις, και δεξιά μια αινιγματική γυναικεία μορφή που φοράει πολυτελή βασιλική ενδυμασία και στέμμα, περιβαλλόμενη από φωτοστέφανο όπως όλες οι ιερές μορφές της παράστασης.
Παράσταση του Αγίου Σολομώντα με βασιλική περιβολή και σταυρό στο στήθος, προσδίδοντας παλαιοδιαθηκικές διαστάσεις στη Δέηση του 7ου αιώνα της Παναγίας Δροσιανής
Θεολογικό και Συμβολικό Περιεχόμενο
Η παρουσία του “+ Αγίου Σολομώντα” αριστερά κοντά στην Παναγία προσδίδει στη σύνθεση διαστάσεις που συνδέονται με την παλαιοδιαθηκική προφιγύρωση. Απεικονιζόμενος με βασιλική περιβολή σε επίσημη στάση κατά μέτωπον, κρατά στο στήθος σταυρό με μικρό στεφάνι στο κέντρο – σύμβολο που αναπέμπει άμεσα στην ιδέα του Πάθους και τη μεσσιανική προφητεία. Η εικονογραφική επιλογή να συμπεριληφθεί ο σοφός βασιλιάς της Παλαιάς Διαθήκης παρέχει θεολογικές διαστάσεις που υπερβαίνουν το συνηθισμένο πλαίσιο της Δέησης, καθώς η σοφία του Σολομώντα προτυπώνει τη Θεία Σοφία που ενσαρκώνεται στον Χριστό-Λόγο.
Κατά πρόσφατη ερμηνευτική προσέγγιση, η εστεμμένη γυναικεία μορφή προσωποποιεί την “Νύμφη Χριστοῦ” Εκκλησία, σύμφωνα με λείψανα επιγραφής που αναφέρουν τον χαρακτηρισμό αυτό. Ως ίδρυμα της Θείας Σοφίας, όπως υπονοεί η παρουσία του Σολομώντα, η Εκκλησία εμφανίζεται σε αποκαλυπτική μορφή βασίλισσας που δέεται πλάι στον δεσπότη Χριστό μαζί με την Παναγία και τον Πρόδρομο για τη σωτηρία του κόσμου. Αυτή η εκκλησιολογική διάσταση της παράστασης αποκαλύπτει την ώριμη θεολογική σκέψη των κύκλων που σχεδίασαν το εικονογραφικό αυτό πρόγραμμα.
Προεικονομαχική Παρουσία και Ιστορική Σημασία
Η προεικονομαχική χρονολόγηση της Δέησης της Παναγίας Δροσιανής την καθιστά ένα από τα σπανιότερα σωζόμενα μνημεία της περιόδου που προηγήθηκε των μεγάλων εικονοκλαστικών κρίσεων του 8ου και 9ου αιώνα. Οι περισσότερες προεικονομαχικές εικόνες καταστράφηκαν κατά την πρώτη (726-787 μ.Χ.) και δεύτερη (815-843 μ.Χ.) εικονοκλαστική περίοδο, καθιστώντας τις διασωθείσες παραστάσεις ανεκτίμητα τεκμήρια για την κατανόηση της βυζαντινής εικονογραφίας πριν από την οργανωμένη καταστροφή των εικόνων.
Η πλούσια σε νοήματα Δέηση συνεχίζεται με την παράσταση της μεγαλόπρεπης Θεοτόκου με τον Χριστό-Εμμανουήλ στο ανώτερο τμήμα της κόγχης, δημιουργώντας ένα σύνολο με πολυδιάστατο αποκαλυπτικό και σωτηριολογικό περιεχόμενο που αντικατοπτρίζει την πνευματική ωριμότητα των μονασικών κέντρων του Αιγαίου. Το γεγονός ότι τέτοια σύνθετα εικονογραφικά προγράμματα αναπτύχθηκαν στις νησιωτικές περιοχές του βυζαντινού κόσμου καταδεικνύει την ευρεία διάδοση της θεολογικής παιδείας και την ενεργό συμμετοχή των τοπικών μονασικών κοινοτήτων στις δογματικές και εικονογραφικές εξελίξεις της εποχής.
Η Δέηση του 7ου αιώνα στην Παναγία Δροσιανή αποτελεί μοναδικό παράδειγμα της προεικονομαχικής βυζαντινής τέχνης που διατηρεί άθικτη την πολυπλοκότητα και την πνευματική διεισδυτικότητα μιας εποχής που διαμόρφωσε οριστικά τη χριστιανική εικονογραφία. Μέσα από αυτό το εξαιρετικό μνημείο αποκαλύπτεται η βαθιά θεολογική συνείδηση και η καλλιτεχνική ωριμότητα που χαρακτήριζαν τη βυζαντινή εκκλησιαστική τέχνη πριν από τις μεγάλες κρίσεις που θα επακολουθούσαν τον 8ο αιώνα.
Βιβλιογραφία
Carr, Annemarie Weyl. “Deesis.” In The Oxford Dictionary of Byzantium, edited by Alexander P. Kazhdan, et al., volume 1. Oxford and New York: Oxford University Press, 1991.
Hilsdale, Cecily J. Byzantine Art and Diplomacy in an Age of Decline. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
Metropolitan Museum of Art. “Icon with the Deesis – Byzantine.” Accessed 2025.
Smarthistory. “Late Byzantine naturalism: Hagia Sophia’s Deësis mosaic.” Accessed 2025.
