Μια μορφή τυλιγμένη στην ομίχλη του χρόνου. Ποια ήταν η Ιώ; Μια ιέρεια, θα απαντούσε κανείς βιαστικά, η κόρη του ποτάμιου θεού Ινάχου, που η μοίρα της σφραγίστηκε από το βλέμμα ενός θεού, ενός πατέρα θεών και ανθρώπων, του Δία. Η ιστορία της, ένα αφήγημα που πλέκεται με τη θεϊκή αυθαιρεσία, τη γυναικεία ζήλια που γίνεται μάστιγα και μια ανείπωτη, σχεδόν ακατανόητη μεταμόρφωση, δεν είναι απλώς μια παραβολή από το Άργος της αρχαιότητας αλλά ένας καθρέφτης όπου αντανακλώνται οι πιο σκοτεινές πτυχές της εξουσίας και του πόθου, μια αφήγηση για την απώλεια της ταυτότητας και την οδυνηρή, ατέρμονη πορεία προς την απολύτρωση. Η Ιώ και η μεταμόρφωσή της σε αγελάδα δεν είναι απλώς ένα επεισόδιο στην αχανή πινακοθήκη της ελληνικής θρησκείας· είναι ένα τραύμα που έγινε ταξίδι, ένας μύθος που γέννησε γεωγραφία και σημάδεψε τη συλλογική μνήμη. Μια τραγωδία. Ίσως. Η περιπέτειά της, αυτή η αρχαία ιστορία που ψιθυρίζεται από τον Αισχύλο μέχρι τον Οβίδιο, παραμένει ένα ερώτημα ανοιχτό στην ερμηνεία, μια πληγή που δεν κλείνει ποτέ οριστικά (Gardner, Wills, and Goodwin). Η πορεία της από τον ναό της Ήρας στο Άργος μέχρι τις λασπώδεις όχθες του Νείλου είναι μια οδύσσεια του πόνου, μια απόδειξη της ανθεκτικότητας απέναντι στο ακατανόητο.
Η Θεϊκή Επιθυμία και η Ζηλότυπη Τιμωρία
Όλα ξεκινούν με ένα βλέμμα. Το βλέμμα του Δία. Ένα βλέμμα που δεν ζητά, αλλά απαιτεί. Η Ιώ, ιέρεια της Ήρας στο Αργολικό Ηραίον, γίνεται αντικείμενο του πόθου του υπέρτατου θεού, μια επιθυμία που δεν γνωρίζει όρια, δεν αναγνωρίζει την ανθρώπινη βούληση, δεν υπολογίζει τις συνέπειες. Ο Δίας, για να την πλησιάσει και να κρύψει την πράξη του από τα πανταχού παρόντα, άγρυπνα μάτια της συζύγου του, της Ήρας, καλύπτει τη γη με μια πυκνή, σκοτεινή νεφέλη. Ένα σύννεφο. Όχι ένα τυχαίο σύννεφο, μα ένα τέχνασμα, ένα παραπέτασμα για την αρπαγή. Όμως, η Ήρα υποψιάζεται. Πάντα υποψιάζεται. Η ζήλια της, οξύτατη, θρυλική, την οδηγεί να διαλύσει την ομίχλη, αποκαλύπτοντας τον σύζυγό της όχι δίπλα σε μια θνητή, αλλά δίπλα σε μια εκθαμβωτικά λευκή δαμάλα. Μια αγελάδα.
Ήταν αυτή η μεταμόρφωση μια απεγνωσμένη, στιγμιαία προσπάθεια του Δία να σώσει την Ιώ από την οργή της Ήρας; Ή μήπως ήταν η ίδια η Ήρα που, με μια κίνηση θεϊκής ειρωνείας και σκληρότητας, μετέτρεψε την αντίζηλό της στο ζώο που της ήταν αφιερωμένο, καταδικάζοντάς την σε μια ζωή στέρησης του λόγου και της ανθρώπινης μορφής; Οι πηγές διίστανται, όμως το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο, αμετάκλητο. Η Ιώ, παγιδευμένη σε ένα ξένο σώμα, χάνει την φωνή της, την ταυτότητά της. Μπορεί μόνο να μουγκρίζει τον πόνο της. Η Ήρα, μη αρκούμενη σε αυτό, ζητά την αγελάδα ως δώρο, μια απαίτηση που ο Δίας δεν μπορεί να αρνηθεί χωρίς να αποκαλύψει την ενοχή του. Και έτσι, η Ιώ παραδίδεται στην ίδια της την τιμωρό. Η τιμωρία, όμως, δεν έχει τελειώσει. Απέχει πολύ από το τέλος της. Η Ήρα αναθέτει τη φύλαξη της δαμάλας στον Άργο τον Πανόπτη. Ένα τέρας. Ένας γίγαντας με εκατό μάτια, διάσπαρτα σε όλο του το σώμα, που κοιμόντουσαν πάντα εκ περιτροπής, διασφαλίζοντας έτσι μια αδιάκοπη, εφιαλτική, παντοτινή επιτήρηση.
Δεμένη, φυλακισμένη κάτω από εκατό άγρυπνα βλέμματα. Χωρίς διαφυγή. Ο πατέρας της, ο Ίναχος, και οι αδελφές της την αναζητούν, θρηνούν την εξαφάνισή της, μέχρι που εκείνη, βρίσκοντας τον δρόμο προς τις όχθες του πατρικού της ποταμού, γράφει το όνομά της στη λάσπη με την οπλή της. Η αποκάλυψη φέρνει οδύνη, όχι λύτρωση. Ο θρήνος τους είναι βουβός, γεμάτος απόγνωση. Η κατάσταση μοιάζει αδιέξοδη, μέχρι που ο Δίας, βλέποντας το μαρτύριο της αγαπημένης του (ή μήπως νιώθοντας τύψεις;), αναθέτει στον Ερμή, τον δόλιο και ταχύτατο αγγελιοφόρο, να την απελευθερώσει. Ο Ερμής, με τη μουσική της σύριγγάς του και τις μονότονες ιστορίες του, καταφέρνει να αποκοιμίσει και τα εκατό μάτια του Άργου, και τότε, με μια γρήγορη κίνηση, τον αποκεφαλίζει. Αργειφόντης. Αυτό το όνομα θα τον συνοδεύει για πάντα. Η Ιώ είναι ελεύθερη από τον φύλακά της. Αλλά όχι από την οργή της Ήρας. Η θεά, εξοργισμένη, παίρνει τα μάτια του πιστού της υπηρέτη και τα τοποθετεί στην ουρά του παγωνιού, του ιερού της πτηνού, ως αιώνια υπενθύμιση. Και για την Ιώ; Για την Ιώ, στέλνει έναν οίστρο, μια αλογόμυγα, που με τα αδιάκοπα, βασανιστικά της τσιμπήματα, θα την οδηγούσε στην τρέλα και σε μια ατέλειωτη, φρενήρη φυγή σε ολόκληρο τον γνωστό και άγνωστο κόσμο, σε μια ζωομορφική μορφή ατέλειωτου πόνου (Konstantinou). Η φυλακή των εκατό ματιών αντικαταστάθηκε από την κόλαση της αέναης κίνησης.
Η Ατέρμονη Οδύσσεια και η Προφητεία
Αρχίζει το ταξίδι. Μια πορεία δίχως χάρτη, δίχως προορισμό, υπαγορευμένη αποκλειστικά από τον πόνο και την παράνοια που προκαλεί το αδιάκοπο κεντρί του οίστρου. Τρέχει. Ασταμάτητα. Ο πόνος, ο οίστρος, την καίει. Διασχίζει την Ελλάδα, βουτά στη θάλασσα που θα πάρει το όνομά της, το Ιόνιο Πέλαγος, και περνά στην Ασία από τον Βόσπορο, το «πέρασμα της αγελάδας», ένα όνομα που σφραγίζει για πάντα τη γεωγραφία με το μαρτύριό της. Η περιπλάνησή της είναι κοσμική, μια οδύσσεια που την οδηγεί στα πέρατα της γης, μέσα από άγριες χώρες και αφιλόξενους λαούς. Σκύθες, Κιμμέριοι, οι μυθικοί Αριμασποί. Ο κόσμος γίνεται ένας λαβύρινθος πόνου. Θα έλεγε κανείς πως η γεωγραφία της περιπλάνησης της Ιούς, όπως ίσως θα σημείωνε και ο W.F. Warren στην έρευνά του, αποκτά μια σχεδόν συμπαντική διάσταση, καθώς δεν ορίζεται από ανθρώπινα μέτρα αλλά από θεϊκή οργή (Warren). Δεν είναι απλώς ένα ταξίδι πάνω στη γη· είναι μια πτώση μέσα στον ίδιο τον χώρο, μια εξορία από τον πολιτισμό, από την ανθρωπότητα, από τον ίδιο της τον εαυτό.
Στην πιο απόμακρη, παγωμένη άκρη του κόσμου, στις καυκασιανές χαράδρες, η μοίρα της διασταυρώνεται με έναν άλλον μεγάλο πάσχοντα, έναν άλλον τιτάνιο επαναστάτη τιμωρημένο από τον Δία: τον Προμηθέα. Δεμένος στον βράχο, με τον αετό να του τρώει αιώνια το συκώτι, ο Προμηθέας αναγνωρίζει στην ταλαιπωρημένη δαμάλα την κόρη του Ινάχου. Εκεί, σε αυτό το σκηνικό απόλυτης απόγνωσης, δύο θύματα της ίδιας θεϊκής τυραννίας μοιράζονται για λίγο τον πόνο τους. Η Ιώ, με μουγκρητά, του αφηγείται την ιστορία της και ο Προμηθέας, με τη δύναμη της προφητείας, της αποκαλύπτει το μέλλον. Της προλέγει το υπόλοιπο του μαρτυρικού της ταξιδιού, τις χώρες που πρέπει να διασχίσει, τις Αμαζόνες που θα συναντήσει, μέχρι να φτάσει επιτέλους στη γη της σωτηρίας. Στην Αίγυπτο. Εκεί, στις όχθες του Νείλου, της υπόσχεται, ο ίδιος ο Δίας, με ένα απαλό άγγιγμα του χεριού του –όχι πια με βία, αλλά με θεραπευτική επαφή– θα της ξαναδώσει την ανθρώπινη μορφή της και ταυτόχρονα θα τη γονιμοποιήσει. Το παιδί που θα γεννηθεί, ο Έπαφος, το όνομά του θα σημαίνει «αυτός που γεννήθηκε από την επαφή», θα γίνει βασιλιάς της Αιγύπτου.
Και η προφητεία δεν σταματά εκεί. Ο Προμηθέας της αποκαλύπτει κάτι ακόμα πιο συγκλονιστικό. Από τη δική της γενιά, από τους απογόνους του Έπαφου, έπειτα από δεκατρείς γενιές, θα γεννηθεί ένας ήρωας, ο μέγιστος των ηρώων. Ο Ηρακλής. Και θα είναι αυτός ο μακρινός της απόγονος που θα ταξιδέψει μέχρι τον Καύκασο και θα τον απελευθερώσει, σπάζοντας τις δικές του αλυσίδες. Το ταξίδι της Ιούς, λοιπόν, αποκτά ξαφνικά ένα νόημα, μια τελεολογία (Davison). Ο δικός της πόνος, η δική της εξορία, γίνεται η προϋπόθεση για τη σωτηρία του άλλου μεγάλου μάρτυρα. Η προσωπική της τραγωδία εντάσσεται σε ένα ευρύτερο, κοσμικό σχέδιο λύτρωσης. Με αυτή την ελπίδα, με αυτή την υπόσχεση για ένα τέλος και μια νέα αρχή, η Ιώ βρίσκει το κουράγιο να συνεχίσει την πορεία της, να αντέξει τον οίστρο, να διασχίσει τις τελευταίες ερήμους του πόνου της…
Η Αποκατάσταση και η Κληρονομιά της Ιούς
Και φτάνει. Εξαντλημένη, ταλαιπωρημένη, φτάνει επιτέλους στην Αίγυπτο, στη γη που της υποσχέθηκε ο Προμηθέας. Πέφτει στις όχθες του Νείλου, ικετεύοντας τον Δία να δώσει ένα τέλος στο μαρτύριό της. Ο θεός, αυτή τη φορά, εισακούει. Με ένα άγγιγμα, ένα χάδι, η μεταμόρφωση αντιστρέφεται. Το δέρμα του ζώου υποχωρεί, η ανθρώπινη μορφή της επανέρχεται, ο λόγος επιστρέφει στα χείλη της. Η Ιώ ξαναγίνεται ο εαυτός της. Και από αυτή την επαφή γεννιέται ο Έπαφος. Η προφητεία εκπληρώνεται. Η Ιώ, η πρώην ιέρεια, η βασανισμένη δαμάλα, βρίσκει επιτέλους γαλήνη. Στην Αίγυπτο δεν είναι πια μια ξένη, μια φυγάς. Την τιμούν, την ταυτίζουν με τη μεγάλη τους θεά, την Ίσιδα, τη θεά της μητρότητας και της γονιμότητας. Η ιέρεια από το Άργος μεταμορφώνεται σε θεότητα σε μια ξένη γη, κλείνοντας έναν κύκλο απίστευτου πόνου και τελικής θέωσης.
Τι μένει, τελικά, από την Ιώ; Είναι η ιστορία της απλώς μια προειδοποίηση για τις συνέπειες της θεϊκής αυθαιρεσίας; Μια αλληγορία για την οδύνη που προκαλεί η ανεξέλεγκτη ζήλια; Ή μήπως είναι κάτι βαθύτερο; Η ιστορία της είναι η ιστορία μιας βίαιης αποξένωσης από το ίδιο το σώμα, από την ίδια την ταυτότητα. Είναι το χρονικό μιας περιπλάνησης που δεν είναι απλώς γεωγραφική, αλλά υπαρξιακή. Είναι η απόδειξη πως ακόμα και όταν χάνεται η φωνή, η μορφή, η λογική, παραμένει μια σπίθα αντοχής, μια ακατανίκητη ορμή για επιβίωση που οδηγεί προς την εκπλήρωση μιας μακρινής, σχεδόν ακατανόητης υπόσχεσης. Οι μύθοι αυτοί, τελικά, δεν είναι απλές ιστορίες· είναι χάρτες της ανθρώπινης ψυχής (Pratt and Bonaccio). Η Ιώ, μέσα από τη σιωπή του ζώου, φωνάζει για τη δικαίωση, για την αποκατάσταση, και η κληρονομιά της δεν είναι μόνο ο γιος της ο Έπαφος ή ο μακρινός της απόγονος ο Ηρακλής, αλλά και τα ίδια τα τοπωνύμια, το Ιόνιο και ο Βόσπορος, που χαράχτηκαν στην επιφάνεια της γης από τις οπλές της, αιώνιοι μάρτυρες ενός πόνου που έγινε δρόμος και μιας τραγωδίας που κατέληξε, παράξενα, σε λύτρωση…
Συχνές Ερωτήσεις
Γιατί ο Δίας ευθύνεται για τη μεταμόρφωση της Ιούς σε αγελάδα;
Στην Ελληνική μυθολογία, η άμεση αιτία δεν είναι πάντα μονοσήμαντη. Ο Δίας, για να κρύψει την Ιώ από την οργισμένη σύζυγό του, την Ήρα, την κάλυψε με μια νεφέλη. Όταν η Ήρα πλησίασε, εκείνος, σε μια πράξη πανικού, ολοκλήρωσε τη μετατροπή της Ιούς σε αγελάδα. Επομένως, η μεταμόρφωση της ιέρειας ήταν το αποτέλεσμα της προσπάθειάς του να συγκαλύψει την απιστία του, μια απεγνωσμένη κίνηση με τραγικές συνέπειες.
Ποιος ήταν ο ρόλος της Ήρας στην περιπέτεια της Ιούς;
Η Ήρα ήταν η αδυσώπητη τιμωρός. Αφού ο Δίας μετέτρεψε την Ιώ σε δαμάλα, η Ήρα την απαίτησε ως δώρο και την έθεσε υπό την αδιάκοπη φύλαξη του Άργου Πανόπτη. Μετά τον θάνατο του Άργου, η οργή της δεν κόπασε. Έστειλε έναν οίστρο (μια αλογόμυγα) να βασανίζει την Ιώ, προκαλώντας την ατέρμονη, οδυνηρή φυγή της σε όλο τον κόσμο, καθιστώντας την περιπέτεια της Ιούς ένα σύμβολο ζηλότυπης εκδίκησης στην Ελληνική μυθολογία.
Πώς συνδέεται η μεταμόρφωση της Ιούς με τον Προμηθέα;
Κατά την ατέλειωτη περιπλάνησή της, η Ιώ, ακόμα υπό τη μορφή αγελάδας, έφτασε στον Καύκασο. Εκεί συνάντησε τον Προμηθέα, που ήταν αλυσοδεμένος ως τιμωρία από τον Δία. Ο Προμηθέας, ως πάσχων από την ίδια θεϊκή αυθαιρεσία, τη λυπήθηκε και της προφήτεψε το τέλος του μαρτυρίου της στην Αίγυπτο και τη γέννηση του απογόνου της, Ηρακλή, ο οποίος θα γινόταν ο δικός του ελευθερωτής.
Πώς ολοκληρώθηκε τελικά η μεταμόρφωση της Ιούς σε αγελάδα;
Σύμφωνα με την προφητεία του Προμηθέα, η οδύσσεια της Ιούς τελείωσε στην Αίγυπτο. Εκεί, στις όχθες του Νείλου, ο Δίας την πλησίασε. Με ένα απαλό, θεραπευτικό άγγιγμα του χεριού του, αντέστρεψε την κατάρα. Η μετατροπή της Ιούς σε αγελάδα έλαβε τέλος, καθώς εκείνη ανέκτησε την ανθρώπινη μορφή της και γέννησε τον γιο τους, τον Έπαφο, κλείνοντας τον κύκλο του πόνου της.
Τι συμβολίζει στην Ελληνική μυθολογία η ιστορία της Ιούς;
Ο μύθος αυτός είναι πολυεπίπεδος. Συμβολίζει την ακραία οδύνη και την απώλεια ταυτότητας υπό το βάρος της θεϊκής αυθαιρεσίας και ζήλιας. Η μεταμόρφωση της Ιούς σε αγελάδα αναδεικνύει τη σύγκρουση μεταξύ εξουσίας και αδυναμίας, ενώ η τελική της αποκατάσταση και θέωση στην Αίγυπτο συμβολίζει την ελπίδα, την ανθεκτικότητα και την τελική λύτρωση ακόμα και μετά από αφάνταστα βάσανα.
Βιβλιογραφία
Davison, J.M. ‘Myth and the Periphery’. Myth and the Polis, edited by Dora C. Pozzi and John M. Wickersham, Cornell University Press, 1991, pp. 49–63.
Gardner, R., et al. ‘The Io myth: Origins and use of a narrative of sexual abuse’. The Journal of Psychohistory, vol. 22, no. 3, 1995, pp. 312–325.
Konstantinou, A. ‘Reconsidering the metamorphosis of Io: On texts, images and dates’. Symbolae Osloenses, vol. 90, no. 1, 2015, pp. 28–50.
Pratt, M.G., and S. Bonaccio. ‘Qualitative research in IO psychology: Maps, myths, and moving forward’. Industrial and Organizational Psychology, vol. 9, no. 4, 2016, pp. 719–740.
Provenza, A. ‘The Myth of Io and Female Cyborgic Identity’. Classical Myths in Present-Day Objects, edited by Susanna Chesi and Francesca Spiegel, Brill, 2019, pp. 211–226.
