Η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού, μια λεπτομερής μικρογραφία από το Μηνολόγιο του Βασιλείου Β΄, που χρονολογείται γύρω στο 985.
Ένα έργο τέχνης συμπυκνώνει μια ολόκληρη εποχή. Αναφερόμαστε στη μικρογραφία της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού, ένα κομψοτέχνημα που φιλοτεχνήθηκε γύρω στο 985 στην Κωνσταντινούπολη και σήμερα φυλάσσεται στην Αποστολική Βιβλιοθήκη του Βατικανού, αποτελώντας αναπόσπαστο τμήμα του περίφημου Μηνολογίου του Βασιλείου Β΄ (Cod. Vat. Gr. 1613 f. 35). Η σκηνή αυτή, που απεικονίζει μια σημαντική θρησκευτική τελετή, μας μεταφέρει στην καρδιά της βυζαντινής αυτοκρατορικής ιδεολογίας και καλλιτεχνικής παραγωγής της Μακεδονικής δυναστείας. Πώς όμως ένας καλλιτέχνης του 10ου αιώνα κατάφερε να αποδώσει με τόση ζωντάνια και θεατρικότητα ένα τόσο σημαντικό γεγονός; Η απάντηση κρύβεται στις λεπτομέρειες της σύνθεσης, η οποία, παρά τις μικρές της διαστάσεις, αποκαλύπτει μια μνημειώδη αντίληψη του χώρου και της ανθρώπινης παρουσίας, χαρακτηριστικό των καλύτερων εικονογραφημένων χειρογράφων της περιόδου (Καστρινάκης). Το έργο αυτό δεν είναι απλώς μια εικόνα· είναι ένα παράθυρο στην ψυχή μιας αυτοκρατορίας.
Η Σκηνική Διάταξη και τα Πρόσωπα
Η σύνθεση είναι αυστηρά δομημένη. Στο κέντρο, επάνω σε έναν επιβλητικό, μαρμάρινο άμβωνα, δεσπόζει η μορφή του Πατριάρχη, ο οποίος υψώνει με τα δύο του χέρια έναν περίτεχνο σταυρό, το επίκεντρο ολόκληρης της παράστασης. Αυτή η κεντρική φιγούρα, πιθανότατα ο Πατριάρχης Τρύφων ή ο Νικόλαος Β’ ο Χρυσοβέργης, δεν είναι απλώς ένα πρόσωπο αλλά ο άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται όλη η δράση, η πνευματική και οπτική εστία που καθοδηγεί το βλέμμα του θεατή μέσα από τις αρχιτεκτονικές καμπύλες του φόντου που αναπαριστούν το εσωτερικό ενός ναού. Η επιβλητικότητα της στιγμής είναι σχεδόν απτή.
Ο Κεντρικός Άξονας: Ο Πατριάρχης και ο Σταυρός
Ο Πατριάρχης, με το βαρύτιμο, λιτό ένδυμα και τη σοβαρή, γενειοφόρο όψη του, κοιτάζει προς τον ουρανό, υψώνοντας τον σταυρό σε μια κίνηση γεμάτη ιεροπρέπεια και δύναμη. Ο ίδιος ο σταυρός, αν και μικρός σε μέγεθος, αποδίδεται με εξαιρετική λεπτομέρεια, υποδηλώνοντας την αξία του ως πολύτιμο κειμήλιο. Η όλη στάση του σώματός του, στραμμένη ελαφρώς προς τα δεξιά, προσδίδει μια αίσθηση δυναμισμού στη στατική κατά τα άλλα δομή της εικόνας, μετατρέποντας μια τελετουργική πράξη σε ένα ζωντανό γεγονός που εκτυλίσσεται μπροστά μας. Είναι η στιγμή της αποκάλυψης.
Η Συμμετοχή του Κλήρου και του Λαού
Οι μορφές που πλαισιώνουν τον κεντρικό άξονα εκφράζουν έντονα συναισθήματα, από δέος και κατάνυξη μέχρι έκπληξη, αποτυπώνοντας την ψυχολογική επίδραση του γεγονότος στους παρευρισκόμενους (Cantone). Αριστερά και δεξιά του άμβωνα, κληρικοί με λευκά στιχάρια και σκουρόχρωμα φελόνια συμμετέχουν στη δράση· ένας κρατά λαμπάδα, ενώ άλλοι κοιτούν προς τον σταυρό με τα χέρια τους σε στάση δέησης ή θαυμασμού, με τις εκφράσεις στα πρόσωπά τους να είναι μοναδικά αποδοσμένες από τον καλλιτέχνη. Αυτή η ποικιλία στις αντιδράσεις δημιουργεί μια ατμόσφαιρα θεατρικότητας, σαν να παρακολουθούμε μια σκηνή από αρχαίο δράμα, όπου κάθε χαρακτήρας διαδραματίζει τον δικό του, διακριτό ρόλο στη συνολική αφήγηση. Η ανθρωποκεντρική προσέγγιση είναι σαφής.
Οι εκφράσεις θαυμασμού στα πρόσωπα των κληρικών, μαρτυρούν την καλλιτεχνική δεινότητα του μικρογράφου στην απόδοση συναισθημάτων.
Η Καλλιτεχνική Ταυτότητα και ο Συμβολισμός του Έργου
Ποιος κρύβεται πίσω από αυτή τη δημιουργία; Αν και το Μηνολόγιο είναι έργο συλλογικό, με τουλάχιστον οκτώ διαφορετικούς καλλιτέχνες να εργάζονται υπό την αυτοκρατορική καθοδήγηση, η συγκεκριμένη μικρογραφία αποκαλύπτει ένα χέρι με εξαιρετική δεξιοτεχνία στη θεατρικότητα και την απόδοση της αρχιτεκτονικής πολυπλοκότητας, όπως επισημαίνεται σε σχετική [καταργήθηκε ο ύποπτος σύνδεσμος] για τους μικρογράφους του έργου (Ševčenko). Η Μακεδονική Αναγέννηση είναι παρούσα. Η κλασική κληρονομιά, με την έμφαση στην πλαστικότητα των μορφών και την αίσθηση του βάθους, συνυπάρχει αρμονικά με τη βυζαντινή πνευματικότητα, δημιουργώντας ένα αποτέλεσμα που είναι ταυτόχρονα ρεαλιστικό και υπερβατικό, μια καλλιτεχνική ισορροπία που χαρακτηρίζει την βυζαντινή ποίηση και τέχνη της εποχής του Βασιλείου Β΄ (Lauxtermann).
Η Τέχνη των Μικρογράφων του Βασιλείου Β΄
Η χρήση του χρώματος είναι αριστοτεχνική. Οι θερμοί τόνοι του χρυσού φόντου έρχονται σε αντίθεση με τα ψυχρότερα χρώματα των ενδυμάτων και του μαρμάρινου άμβωνα, δημιουργώντας μια οπτική ένταση που τονίζει τη δραματικότητα της σκηνής. Οι πτυχώσεις των ρούχων αποδίδονται με γρήγορες, νευρώδεις πινελιές που προσδίδουν όγκο και κίνηση στις φιγούρες, ενώ η αρχιτεκτονική του ναού στο βάθος, αν και σχηματική, δίνει την απαραίτητη αίσθηση του χώρου, τοποθετώντας το γεγονός σε ένα συγκεκριμένο, αναγνωρίσιμο πλαίσιο. Αυτή η τεχνική δεν επιδεικνύει απλώς την ικανότητα του καλλιτέχνη. Ουσιαστικά, υπηρετεί την αφήγηση.
Ο Συμβολισμός του Χρυσού Βάθους
Το χρυσό φόντο δεν είναι απλώς διακοσμητικό στοιχείο, αλλά λειτουργεί ως ένα ισχυρό σύμβολο του θείου φωτός και της αιωνιότητας, απομονώνοντας τη σκηνή από τον γήινο χρόνο και χώρο και προσδίδοντάς της μια υπερβατική διάσταση. Έτσι, ο σταυρός δεν προβάλλεται απλώς ως ιστορικό κειμήλιο, αλλά μεταμορφώνεται σε ένα σύμβολο θριάμβου και πνευματικής εξουσίας που ακτινοβολεί μέσα στον χώρο, ένα θέμα που απασχόλησε εκτενώς τη βυζαντινή εικονογραφία και τη σημασία του Σταυρού (Janocha). Το έργο, συνεπώς, γίνεται ένα οπτικό κήρυγμα, μια διαχρονική δήλωση της πνευματικής και κοσμικής ισχύος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, συμπυκνωμένη σε μια μικρή, αλλά απίστευτα πυκνή σε νοήματα, εικόνα.
Βιβλιογραφία
Cantone, Valentina, ‘Emotions on Stage: The ‘Manly’ Woman Martyr in the Menologion of Basil II (Vat. Gr. 1613)’, in Emotions and Gender in Byzantine Culture (Cham: Springer, 2018).
Janocha, Michaił, ‘The Exaltation of the Cross in Byzantine Iconography (Podwyższenie Krzyża Świętego w ikonografii bizantyńskiej)’, Ikonotheka, 21 (2008).
Καστρινάκης, Νικόλαος, ‘The revival of the Byzantine tradition in 16th century illustrated manuscripts OF ORACLE WRITINGS’, Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 33 (2012).
Lauxtermann, Marc, ‘Byzantine poetry and the paradox of Basil II’s reign’, in Byzantium in the Year 1000, ed. by Paul Magdalino (Leiden: Brill, 2003).
Van Tongeren, L. A. M., Exaltation of the Cross: Toward the Origins of the Feast of the Cross and the Meaning of the Cross in Early Medieval Liturgy (Leuven: Peeters Publishers, 2000).
