Η δίκη των πρωταιτίων της Χούντας το 1975 υπήρξε ένα κομβικό γεγονός για τη νεοσύστατη Δημοκρατία της Μεταπολίτευσης. Αποτέλεσε τη νομική καταδίκη της επταετούς δικτατορικής περιόδου (1967-1974) και την αποκατάσταση του κράτους δικαίου μετά από χρόνια καταπάτησης των ελευθεριών. Οι στρατιωτικοί ηγέτες της Απριλιανής Εκτροπής, με επικεφαλής τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, οδηγήθηκαν ενώπιον της Δικαιοσύνης για να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους, ενώ ορισμένοι εξ αυτών καταδικάστηκαν σε βαριές ποινές.
Η δίκη των πρωταιτίων της Χούντας ξεκίνησε στις 28 Ιουλίου 1975 και διήρκεσε σχεδόν έναν μήνα, καταλήγοντας στις 23 Αυγούστου με την ανακοίνωση των αποφάσεων του Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών. Οι προεργασίες για την έναρξη της δίκης είχαν ξεκινήσει νωρίτερα, με την υποβολή μήνυσης από ομάδα νεαρών δικηγόρων που ενεργοποίησε τη διαδικασία ποινικής δίωξης εναντίον των πρωταιτίων. Η κυβέρνηση της Εθνικής Ενότητας είχε αρχικά εκδώσει αμνηστία για τα πολιτικά εγκλήματα της περιόδου 1967-1974, ωστόσο η Γ’ Συντακτική Πράξη της Βουλής εξαίρεσε από αυτήν τα εγκλήματα των πρωταιτίων, οδηγώντας στη σύλληψη και δίωξή τους.
Το Ιστορικό και Πολιτικό Πλαίσιο της Δίκης
Η Απριλιανή Δικτατορία και η Κατάλυση του Δημοκρατικού Πολιτεύματος
Η ιστορική δίκη των πρωταιτίων της χούντας αποτέλεσε την κορύφωση μιας θλιβερής περιόδου για τον ελληνικό λαό και τη δημοκρατία. Στις 21 Απριλίου 1967, μια ομάδα αντιδραστικών στρατιωτικών με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Γεώργιο Παπαδόπουλο κατέλυσε το δημοκρατικό πολίτευμα μέσω ενός βίαιου πραξικοπήματος. Η δικτατορία που επιβλήθηκε, γνωστή ως “Χούντα των Απριλιανών”, σημαδεύτηκε από τον περιορισμό των ατομικών ελευθεριών, τις φυλακίσεις αντιφρονούντων, τα βασανιστήρια και τις εκτελέσεις. Η χώρα βυθίστηκε στο σκοτάδι της καταπίεσης για επτά ολόκληρα χρόνια.
Η Μεταπολίτευση και η Αναγέννηση της Δημοκρατίας
Η πτώση της χούντας το 1974 σηματοδότησε την έναρξη της λεγόμενης “Μεταπολίτευσης”, μιας μεταβατικής περιόδου προς την αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Υπό την ηγεσία του Κωνσταντίνου Καραμανλή, η χώρα οδηγήθηκε σε ελεύθερες εκλογές και στην ψήφιση ενός νέου, φιλελεύθερου Συντάγματος το 1975. Ωστόσο, η επούλωση των πληγών που άφησε η δικτατορία απαιτούσε την απονομή δικαιοσύνης εναντίον των υπαιτίων.
Η Ανάγκη Απονομής Δικαιοσύνης και Αποκατάστασης του Κράτους Δικαίου
Μία ομάδα νεαρών δικηγόρων υπέβαλε μήνυση κατά των πρωταιτίων της χούντας με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, ενεργοποιώντας τη διαδικασία ποινικής δίωξής τους. Η κυβέρνηση της Εθνικής Ενότητας είχε αρχικά αμνηστεύσει τα πολιτικά εγκλήματα της περιόδου 1967-1974, ωστόσο η Γ’ Συντακτική Πράξη της Βουλής εξαίρεσε τα εγκλήματα των πρωταιτίων, οδηγώντας στη σύλληψη και δίωξή τους. Η δίκη κρίθηκε αναγκαία για την αποκατάσταση του κράτους δικαίου και τη νομιμοποίηση του νέου δημοκρατικού καθεστώτος, διαφορετικού από το παλαιό.
Σε αυτό το ρευστό πολιτικό τοπίο, η έναρξη της δίκης στις 28 Ιουλίου 1975 αποτέλεσε ένα ιστορικό βήμα προς την εθνική συμφιλίωση και την εδραίωση των δημοκρατικών θεσμών. Όπως περιγράφει ο Γιάννης Θ. Διαμαντής στο άρθρο “Δικτατορία 1967 – 1974: Η δίκη των πρωταιτίων, όπως την έζησε ο δικαστής Ντεγιάννης” (“ΤΟ ΒΗΜΑ“, 28.07.2023), η δίκη συνιστούσε “μια μοναδική δίκη στην Ευρώπη για το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας”. Επρόκειτο για μια κρίσιμη διαδικασία που θα απέδιδε δικαιοσύνη τόσο στα θύματα όσο και στον ίδιο τον δημοκρατικό πολιτισμό της χώρας.
Η Προετοιμασία και Έναρξη της Δίκης
Οι Νομικές Διαδικασίες και η Υποβολή Μήνυσης
Καθώς η Ελλάδα άφηνε πίσω τη σκοτεινή περίοδο της δικτατορίας, η ανάγκη για απονομή δικαιοσύνης ήταν επιτακτική. Μια ομάδα φιλόδοξων νέων δικηγόρων ανέλαβε το θαρραλέο βήμα της υποβολής μήνυσης κατά των πρωταιτίων της Χούντας, με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Αυτή η τολμηρή κίνηση ενεργοποίησε τη διαδικασία ποινικής δίωξης, θέτοντας σε κίνηση ένα ιστορικό γρανάζι που θα οδηγούσε στην οριστική καταδίκη των δικτατόρων.
Η Σύλληψη των Κατηγορουμένων Πρωταιτίων
Παρά την αρχική αμνηστία που είχε χορηγηθεί για τα πολιτικά εγκλήματα της περιόδου 1967-1974, η Γ’ Συντακτική Πράξη της Βουλής διέγραψε μια νέα πορεία. Τα εγκλήματα των πρωταιτίων εξαιρέθηκαν από την αμνηστία, οδηγώντας στη σύλληψη και προσαγωγή τους ενώπιον της Δικαιοσύνης. Η απόφαση αυτή σηματοδότησε ένα κρίσιμο βήμα προς την αποκατάσταση του κράτους δικαίου και την εμπέδωση του νέου δημοκρατικού καθεστώτος.
Η Πρώτη Ημέρα της Δίκης στις 28 Ιουλίου 1975
Στις 28 Ιουλίου 1975, η ατμόσφαιρα στην αίθουσα του Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών ήταν ηλεκτρισμένη. Οι πρωταγωνιστές της μαύρης επταετίας, με επικεφαλής τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, βρέθηκαν ενώπιον της Δικαιοσύνης, καλούμενοι να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους. Όπως περιγράφει ο Γιάννης Θ. Διαμαντής, τα “πρόσωπα σφιγμένα” των κατηγορουμένων “αγωνίζονταν να επιδείξουν ψυχραιμία και αδιαφορία, έκρυβαν την ταραχή τους κάτω από χαμόγελα πετρωμένα”. Ήταν πλέον αντιμέτωποι με τη φοβερή συνείδηση ότι θα έπρεπε να λογοδοτήσουν για τα εγκλήματά τους.
Η έναρξη της δίκης σηματοδότησε μια καμπή στην πορεία της χώρας προς τον πλήρη εκδημοκρατισμό. Ο πρόεδρος του δικαστηρίου, Γιάννης Ντεγιάννης, αποτύπωσε με ζωντανό τρόπο τις εντυπώσεις του από εκείνη την ημέρα στο βιβλίο του “Η Δίκη” (Εκδόσεις Γνώση, 1990). Καθώς οι μάρτυρες ετοιμάζονταν να καταθέσουν, η δίκη απέκτησε διαστάσεις εθνικής σημασίας, υπογραμμίζοντας τη δέσμευση της νέας δημοκρατίας στο κράτος δικαίου και την εμπέδωση των θεσμών της.
Η εκδίκαση της υπόθεσης των πρωταιτίων μόλις είχε αρχίσει, αλλά το μήνυμα ήταν ηχηρό: η δικαιοσύνη θα απονεμόταν αμείλικτα, ανεξάρτητα από το πρώην κύρος ή τα παλαιά αξιώματα των κατηγορουμένων. Η Ελλάδα είχε τραβήξει μια βαθιά ανάσα ελευθερίας και ήταν αποφασισμένη να καθαρίσει τις πληγές του παρελθόντος, έτσι ώστε να μπορέσει να χαράξει μια νέα, δημοκρατική πορεία προς το μέλλον.
Η Διεξαγωγή της Δίκης και οι Καταθέσεις
Οι Απολογίες των Κατηγορουμένων στη Δίκη των Πρωταιτίων
Καθώς η δίκη των πρωταιτίων προχωρούσε, οι κατηγορούμενοι κλήθηκαν να απολογηθούν για τις πράξεις τους. Ορισμένοι επέδειξαν μια ψευδή αδιαφορία, ενώ άλλοι φάνηκαν να συνειδητοποιούν το βάρος των κατηγοριών που αντιμετώπιζαν. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος, πρωτεργάτης του πραξικοπήματος, επέμεινε ότι αυτός έδωσε τις εντολές και ήταν υπεύθυνος για την “επανάσταση”, όπως την αποκαλούσε. Ωστόσο, οι προσπάθειές του να προβάλει μια εικόνα αξιοπρέπειας αντιμετωπίστηκαν με περιφρόνηση από τους παρισταμένους.
Άλλοι κατηγορούμενοι, όπως ο Νικόλαος Μακαρέζος, υιοθέτησαν μια στάση “σεμνοτυφίας”, σύμφωνα με την περιγραφή του Γιάννη Διαμαντή. Ο Στυλιανός Παττακός, από την άλλη πλευρά, έδειχνε να έχει χάσει την ψυχραιμία του, διακόπτοντας τη διαδικασία με ασυναρτησίες και νευρικά γελάκια.
Οι Μαρτυρικές Καταθέσεις Θυμάτων της Χούντας
Ενώ οι κατηγορούμενοι απολογούνταν, η αίθουσα γέμιζε με τις συγκλονιστικές μαρτυρίες θυμάτων της χουντικής βαρβαρότητας. Άνθρωποι που είχαν υποστεί φυλακίσεις, εξορίες και βασανιστήρια περιέγραφαν με λεπτομέρειες τις τραυματικές τους εμπειρίες. Ο πρόεδρος του δικαστηρίου Γιάννης Ντεγιάννης αντιμετώπισε το δίλημμα του πώς θα εξεταζόταν η συγκεκριμένη δράση των κατηγορουμένων, καθώς η ανάκριση ήταν ελλιπής.
Το Κλίμα στην Αίθουσα και οι Αντιδράσεις της Κοινής Γνώμης
Η ατμόσφαιρα στην αίθουσα ήταν βαρύ φορτισμένη, με την κοινή γνώμη να παρακολουθεί με αγωνία την εξέλιξη της δίκης. Οι περιγραφές του Ροδάκη αποτυπώνουν τις αντιδράσεις των παριστάμενων πολιτών, οι οποίοι “παρηκολούθησαν με περιφρόνηση τον φτηνό ανδρισμό του Παπαδόπουλου” και “γέλασαν με τις ασυναρτησίες του Παττακού” (“ΤΟ ΒΗΜΑ”, 28.07.2023). Η κοινή γνώμη φαινόταν να έχει ήδη καταδικάσει τους πρωταίτιους στην συνείδησή της.
Παρά τις δυσκολίες και τις αντιφατικές καταθέσεις, ο δικαστής Ντεγιάννης επιδίωκε να διατηρήσει την ακεραιότητα της διαδικασίας. Όπως ανέφερε στο βιβλίο του “Η Δίκη” (Εκδ. Γνώση, 1990), το μεγαλύτερο πρόβλημά του ήταν ο τρόπος με τον οποίο θα εξεταζόταν η δράση του καθενός κατηγορουμένου, λόγω των ελλείψεων στην ανάκριση. Παρά τις προκλήσεις, η δίκη συνεχιζόταν αμείωτη, θέτοντας τις βάσεις για την οριστική απονομή δικαιοσύνης.
Οι Αποφάσεις και οι Καταδίκες των Πρωταιτίων
Η Ανακοίνωση των Ποινών από το Εφετείο στις 23 Αυγούστου
Μετά από σχεδόν έναν μήνα ακροάσεων και καταθέσεων, η κρίσιμη στιγμή έφτασε στις 23 Αυγούστου 1975. Ο πρόεδρος του Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών, Γιάννης Ντεγιάννης, ετοιμαζόταν να ανακοινώσει τις αποφάσεις του δικαστηρίου για τους κατηγορούμενους πρωταίτιους της Χούντας. “Η απόφαση απετέλεσε και καταδίκη της τυραννικής δικτατορίας”.
Οι ποινές που επιβλήθηκαν ήταν βαρύτατες – θάνατος και ισόβια κάθειρξη για τους αρχηγούς της Χούντας, Γεώργιο Παπαδόπουλο, Στυλιανό Παττακό και Νικόλαο Μακαρέζο. Ισόβιες καταδίκες επεβλήθησαν επίσης σε άλλους πρωταίτιους όπως τους Γρηγόριο Σπαντιδάκη, Γεώργιο Ζωιτάκη και Δημήτριο Ιωαννίδη. Οι αποφάσεις του Εφετείου ήταν αμείλικτες, αντανακλώντας τη βαρύτητα των εγκλημάτων που είχαν διαπραχθεί.
Η Μετριοπάθεια της Κυβέρνησης Καραμανλή και ο Μετριασμός των Θανατικών Καταδικών
Παρά τις βαρύτατες ποινές, η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή επέδειξε μετριοπάθεια, επιλέγοντας να μετριάσει τις θανατικές καταδίκες. Αυτή η απόφαση αντανακλούσε την πορεία της Ελλάδας προς τον εκσυγχρονισμό και την προσέγγιση με την Ευρώπη, όπου η θανατική ποινή είχε ήδη καταργηθεί σε πολλές χώρες.
Σε μια επίσημη ανακοίνωση, η κυβέρνηση τόνισε ότι “στο κράτος δικαίου, το έργον της Δικαιοσύνης συμπληρώνεται από την τελικήν διαδικασίαν, συνταγματικώς επίσης κατοχυρωμένην, η οποία επιτρέπει τον μετριασμόν των ποινών” (ΤΟ ΒΗΜΑ). Έτσι, οι θανατικές καταδίκες των Παπαδόπουλου, Παττακού και Μακαρέζου μετατράπηκαν σε ισόβια δεσμά.
Η Ιστορική Σημασία της Δίκης για τη Νεοσύστατη Δημοκρατία
Η δίκη των πρωταιτίων απέκτησε συμβολική σημασία για τη νεοσύστατη Δημοκρατία της Μεταπολίτευσης. Αποτέλεσε ένα ορόσημο στην πορεία της χώρας προς τον πλήρη εκδημοκρατισμό και την αποκατάσταση του κράτους δικαίου. Η καταδίκη των δικτατόρων σηματοδότησε την οριστική απαρχή ενός νέου κεφαλαίου για την Ελλάδα, απαλλαγμένης από τις σκιές του παρελθόντος.
Η δίκη ήταν “μια μοναδική δίκη στην Ευρώπη για το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας” (ΤΟ ΒΗΜΑ). Μέσα από αυτή την ιστορική διαδικασία, η Ελλάδα έστειλε ένα ισχυρό μήνυμα προς τον υπόλοιπο κόσμο: ότι η δημοκρατία είχε επανέλθει και ότι το έθνος ήταν αποφασισμένο να προχωρήσει μπροστά, αφήνοντας πίσω του τις σκοτεινές μνήμες της δικτατορίας.
Επίλογος
Η ιστορική δίκη των πρωταιτίων της Χούντας αποτέλεσε ένα κρίσιμο σημείο καμπής για τη Μεταπολιτευτική Ελλάδα. Μέσα από αυτή τη δικαστική διαδικασία, η χώρα όχι μόνο απέδωσε δικαιοσύνη στους υπαίτιους της επταετούς δικτατορίας, αλλά και επούλωσε βαθιές πληγές του παρελθόντος. Η καταδίκη των χουντικών ηγετών συμβόλισε την αμετάκλητη απαρχή μιας νέας εποχής δημοκρατίας και ελευθερίας, στην οποία το κράτος δικαίου θα ήταν πλέον κυρίαρχο. Αυτή η ιστορική στιγμή διαμόρφωσε το αφήγημα της μεταβατικής περιόδου και οδήγησε την Ελλάδα στον πλήρη εκδημοκρατισμό, συνθέτοντας ένα παράδειγμα προς μίμηση για άλλες χώρες.
elpedia.gr
Βιβλιογραφία
- Μνήμων. “Σαν σήμερα: 28 Ιουλίου 1975 – Ξεκινά η δίκη των πρωταιτίων της χούντας.” Η Καθημερινή, 1977, ΟΜΤΟΥΜ Μνήμων.
- Μπριλάκη, Ι. (1975). Δικαιοσύνη και δημόσια ιστορία: Η δίκη των πρωταιτίων της Απριλιανής δικτατορίας. Βιβλιογραφία Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού, 1975. Retrieved from apothesis.eap.gr
- Το Βήμα. Δικτατορία 1967 – 1974: Η δίκη των πρωταιτίων, όπως την έζησε ο δικαστής Ντεγιάννης. Το Βήμα. Retrieved from tovima.gr