Ο Στυλιανός Γονατάς (1876 – 1966) υπήρξε διακεκριμένος Έλληνας στρατιωτικός, πολιτικός και πρωθυπουργός της Ελλάδας. Ως βενιζελικός αξιωματικός, διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στους Βαλκανικούς Πολέμους, τη Μικρασιατική Εκστρατεία, και αργότερα στην πολιτική σκηνή της χώρας κατά τον ταραγμένο Μεσοπόλεμο.
Γεννημένος στην Πάτρα, ο Στυλιανός Γονατάς ακολούθησε την οικογενειακή παράδοση, εισερχόμενος στη Σχολή Ευελπίδων το 1892. Η στράτευσή του συνέπεσε με μια περίοδο αναβρασμού και εθνικών ανακατατάξεων. Έλαβε το βάπτισμα του πυρός στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13, όπου οι πολεμικές του αρετές αναδείχθηκαν σε όλο τους το εύρος. Στη Μικρασιατική Εκστρατεία, ο Γονατάς ηγήθηκε στρατιωτικών σωμάτων, ωστόσο, η κατάρρευση του μετώπου θα σημάνει ένα κομβικό σημείο στην καριέρα του – ένα σημείο ανάμεσα στην αμιγώς στρατιωτική και την έντονα πολιτικοποιημένη περίοδο της ζωής του.
Ο Στρατιωτικός
Η Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα βρισκόταν σε διαρκή αναταραχή. Στρόβιλοι εθνικών αναζητήσεων, πολεμικών αναμετρήσεων και πολιτικών ανακατατάξεων δημιουργούσαν ένα ασταθές σκηνικό, που γέννησε ηγέτες σφυρηλατημένους στη φωτιά. Ο Στυλιανός Γονατάς ήταν αναμφίβολα ένας από αυτούς.
Στις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων, ο Γονατάς, ως νεαρός αξιωματικός, βρέθηκε να ρίχνεται στη μάχη για την απελευθέρωση της Μακεδονίας. Η αποφασιστικότητα, η τόλμη και οι ηγετικές του ικανότητες δεν άργησαν να αναδειχθούν. Οι επιτυχίες στη Θεσσαλονίκη και στο Κιλκίς συνέδεσαν το όνομά του με τις νικηφόρες εκστρατείες του Ελληνικού Στρατού. Τα πεδία των μαχών στα Βαλκάνια υπήρξαν η σκληρή μήτρα, μέσα στην οποία ο Γονατάς ατσάλωσε τον στρατιωτικό του χαρακτήρα.
Η καταστροφή του ’22 υπήρξε ένα εθνικό τραύμα σκοτεινό και αιματηρό στις σελίδες τις νεότερης ελληνικής ιστορίας. Ο Στυλιανός Γονατάς, έχοντας ηγηθεί στρατευμάτων στη Μικρασία, έγινε μάρτυρας της τραγωδίας. Η συντριβή των ελληνικών οραμάτων για τη Μεγάλη Ιδέα έμεινε βαθιά χαραγμένη στην ψυχή του στρατιωτικού ηγέτη.
Η ήττα, βέβαια, δεν σηματοδότησε την αποστράτευσή του. Η στρατιωτική του θητεία μπορεί να έφτασε σε μια καμπή, όχι όμως σε ένα τέλος. Το Μικρασιατικό μέτωπο και η αποτυχία του σημάδεψαν βαθιά τον Γονατά, πυροδοτώντας, όπως θα δούμε, μια περίοδο πολιτικής δράσης που άφησε βαθύ αποτύπωμα στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου.
Ο Πολιτικός
Η Μικρασιατική Καταστροφή, πέρα από μια στρατιωτική συντριβή, υπήρξε και η απαρχή μιας εποχής παρατεταμένης πολιτικής κρίσης. Δικαιολογημένη ή μη, λαϊκή αγανάκτηση ξεσπά κατά των πρωταγωνιστών της Μικρασιατικής εκστρατείας – και ο Στυλιανός Γονατάς δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Αποστρατεύεται βίαια και, εν τέλει, παίζει κομβικό ρόλο στην πολιτική δίνη που θα ακολουθήσει.
Τον Σεπτέμβριο του 1922, λίγους μήνες μετά την τραγωδία στη Μικράς Ασία, ξεσπάει στην Ελλάδα στρατιωτικό κίνημα υπό τους βενιζελικούς αξιωματικούς Νικόλαο Πλαστήρα και τον ίδιο τον Στυλιανό Γονατά. Οι κινηματίες σχηματίζουν Επαναστατική Επιτροπή η οποία ζητά, ανάμεσα σε πολλά αιτήματα, την παραίτηση της κυβέρνησης και του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Υπό το βάρος των πιέσεων, η κυβέρνηση παραιτείται, και ένα νέο κεφάλαιο ξεκινάει, με τον Γονατά σε πρωταγωνιστικό ρόλο.
Για ένα σύντομο διάστημα, μετά την επικράτηση του Κινήματος, ο Στυλιανός Γονατάς αναλαμβάνει τα πρωθυπουργικά καθήκοντα. Στην ταραγμένη αυτή εποχή, η υπόθεση της ‘Δίκης των Έξι’, της δίκης δηλαδή όσων θεωρήθηκαν κύριοι υπαίτιοι για την καταστροφή στη Μικρά Ασία, θα σφραγίσει την πρωθυπουργία του. Η δίκη υπήρξε ένα αμφιλεγόμενο γεγονός που ακόμα και σήμερα διχάζει ιστορικούς. Παρότι δεν διαδραμάτισε άμεσο ρόλο στις αποφάσεις της, το όνομα του Γονατά θα συνδεθεί άρρηκτα με μία από τις πιο σκοτεινές σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.
Η περίπτωση του Στυλιανού Γονατά αποτελεί μια συναρπαστική ιστορική περίπτωση όπου το στρατιωτικό ήθος αναμιγνύεται με την πολιτική δράση. Βλέπουμε έναν ηγέτη που ανδρώθηκε στο πεδίο της μάχης, μα οι καιροί τον έριξαν στην αρένα των εμφύλιων διαμαχών. Η πορεία του αναδεικνύει τα βαθιά, αιμάσσοντα διλήμματα που σημάδεψαν την Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα. Ήταν άραγε ο Γονατάς ένας ήρωας πολέμου που προσπάθησε να σταθεροποιήσει τη χώρα, ή μέρος του μηχανισμού που συνέτριψε κάθε έννοια εθνικής ενότητας;
Η ιστορία, και η δική μας αξιολόγηση για τα πρόσωπα που τη σφράγισαν, σπάνια είναι ασπρόμαυρη. Η μελέτη της προσωπικότητας του Στυλιανού Γονατά μας αποκαλύπτει τις αποχρώσεις της ηγεσίας, τις συγκλίσεις και αντιφάσεις που καθρεφτίζουν την ευρύτερη ελληνική κοινωνία μιας ταραγμένης εποχής.
