Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, οι Έλληνες βρέθηκαν υπό Οθωμανική κυριαρχία. Οι νέοι κατακτητές όρισαν τον Γεώργιο Σχολάριο ως Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, ενώ παραχώρησαν σημαντικά προνόμια στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Η εκλογή του Πατριάρχη Γενναδίου
Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, ο σουλτάνος Μωάμεθ Β’ αναζήτησε τον Γεώργιο Σχολάριο με σκοπό να τον διορίσει Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Ο Σχολάριος βρέθηκε αρχικά ως αιχμάλωτος κοντά στην Αδριανούπολη και μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου και εξελέγη Πατριάρχης σε ειδική τελετή.
Η εκλογή έλαβε χώρα στο ναό των Αγίων Αποστόλων με τη συμμετοχή των εναπομεινάντων Αρχιερέων και λαϊκών της πόλης. Ο νεοεκλεγείς Πατριάρχης έλαβε το όνομα Γεννάδιος Β’, σε ανάμνηση του προκατόχου του Γενναδίου Α’ Σχολαρίου. Η τελετή ακολούθησε τα παραδοσιακά βυζαντινά πρότυπα, με τη συμμετοχή όσων αξιωματούχων της πατριαρχικής αυλής είχαν απομείνει. Στη συνέχεια, ο σουλτάνος Μωάμεθ υποδέχθηκε τον νέο Πατριάρχη με τιμές, του υποσχέθηκε προνόμια για τη χριστιανική κοινότητα και του πρόσφερε συμβολικά δώρα, όπως χρυσό δεκάνικο, άλογο και συνοδεία μέχρι το ναό των Αγίων Αποστόλων. Τιμές οι οποίες παραπέμπουν στα βυζαντινά πρότυπα και τονίζουν την αναγνώριση από την οθωμανική εξουσία του Πατριάρχη ως θρησκευτικού και πολιτικού ηγέτη των Ελλήνων.
Τα προνόμια της Εκκλησίας και του Πατριαρχείου
Ο Σουλτάνος Μωάμεθ Β’ όρισε ότι ο Πατριάρχης έχει το δικαίωμα να επιβάλλει φόρους στους χριστιανούς για την κάλυψη των αναγκών της Εκκλησίας. Επίσης, του δόθηκε η εξουσία να διορίζει και να παύει αρχιερείς, καθώς και να ασκεί δικαιοδοσία σε θέματα του κλήρου. Η Εκκλησία απέκτησε αυτονομία στη διαχείριση της περιουσίας της και τη φορολόγησή της. Ο Πατριάρχης και οι Επίσκοποι απαλλάχθηκαν από κάθε χρηματική εισφορά προς το οθωμανικό κράτος, ενώ διατηρήθηκε η υποχρέωση των χριστιανών να κληροδοτούν το ένα τρίτο της περιουσίας τους στην Εκκλησία.
Επιπλέον, επιβεβαιώθηκε η αρμοδιότητα της Εκκλησίας σε θέματα που αφορούσαν τον χριστιανικό πληθυσμό, όπως οι γάμοι και τα διαζύγια. Οι Επίσκοποι διατήρησαν δικαστικές εξουσίες σε τοπικό επίπεδο και η ποινική τους δίωξη περιορίστηκε, καθώς απαιτείτο η συγκατάθεση του Πατριάρχη.
Τέλος, επιβεβαιώθηκε η απαγόρευση του βίαιου εξισλαμισμού των χριστιανών, κάτι που υπογραμμίζει την πρόθεση των Οθωμανών να διατηρήσουν τους χριστιανούς ως ξεχωριστή κοινότητα με δικά της προνόμια και θεσμούς.
Ο ρόλος της Εκκλησίας στην ελληνική κοινωνία υπό οθωμανική κυριαρχία
Με τα προνόμια που παραχωρήθηκαν στην Εκκλησία και το Πατριαρχείο, η Ορθόδοξη Εκκλησία διατήρησε κεντρικό ρόλο στη ζωή και την οργάνωση των Ελλήνων υπό οθωμανική κυριαρχία. Συγκεκριμένα, ανέλαβε σημαντικές λειτουργίες όσον αφορά τη δικαιοσύνη, τη φορολογία και τη διακυβέρνηση των χριστιανικών κοινοτήτων σε τοπικό επίπεδο. Οι επίσκοποι και ο κλήρος ασκούσαν δικαστικά καθήκοντα και συγκέντρωναν φόρους, ενώ παράλληλα διατηρούσαν το θρησκευτικό και πνευματικό τους έργο. Εκτός από τη διοικητική και δικαστική εξουσία, η Εκκλησία αποτέλεσε φορέα διατήρησης της ελληνικής γλώσσας, παιδείας και πολιτισμού. Τα μοναστήρια συνέχισαν να λειτουργούν ως κέντρα μελέτης και αντιγραφής χειρογράφων, ενώ ιδρύθηκαν σχολεία στις ελληνικές κοινότητες με ευθύνη του κλήρου. Παράλληλα, η Εκκλησία υπήρξε ο κύριος θεσμός εκπροσώπησης των Ελλήνων απέναντι στην οθωμανική εξουσία. Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως κατέστη ο επικεφαλής του Γένους των Ρωμιών, όπως αποκαλούσαν οι Οθωμανοί τους υπόδουλους Έλληνες. Μέσω της Εκκλησίας οι κατακτητές μπορούσαν να ελέγχουν και να χειραγωγούν τους υπόδουλους πληθυσμούς.
Όμως, η Εκκλησία αποτέλεσε και όχημα διατήρησης της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων. Οι Πατριάρχες προσπάθησαν, μέσα στα όρια του εφικτού, να προασπίσουν τα συμφέροντα του ποιμνίου τους. Παράλληλα, η τέλεση των ορθόδοξων μυστηρίων και οι λατρευτικές τελετές, συνέβαλλαν στη διατήρηση της πίστης και των παραδόσεων.
Η σχέση Πατριαρχείου και Οθωμανικής εξουσίας
Η σχέση του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως με την Οθωμανική εξουσία υπήρξε πολύπλοκη και γεμάτη αντιφάσεις. Από τη μία, ο Πατριάρχης ως επικεφαλής του υπόδουλου Γένους ήταν υποχρεωμένος σε πίστη και υποταγή στον Σουλτάνο. Καλούνταν να συμβάλει στην είσπραξη των βαριών φόρων και την επιβολή των σκληρών μέτρων ενάντια στους Έλληνες. Από την άλλη, ο Πατριάρχης είχε καθήκον να υπερασπίζεται τα συμφέροντα και τα δικαιώματα των Ελλήνων. Να φροντίζει για την εύρυθμη λειτουργία των εκκλησιαστικών θεσμών και τη διατήρηση της ορθόδοξης πίστης και παράδοσης. Καλούνταν να ελιχθεί ανάμεσα στις αντικρουόμενες αυτές απαιτήσεις. Για παράδειγμα, σε περιόδους έντασης μεταξύ των Ελλήνων και των κατακτητών, ο Πατριάρχης καλείτο να κατευνάσει τα πνεύματα και να αποτρέψει αντίποινα. Εάν αποτύγχανε, θα μπορούσε να καθαιρεθεί ή και να εκτελεστεί από τους Τούρκους, ενώ θα εθεωρείτο προδότης από τους Έλληνες. Από την άλλη, εάν προέβαινε σε τολμηρές ενέργειες υπέρ των συμφερόντων του Γένους, θα μπορούσε επίσης να χάσει τη ζωή του ή τη θέση του.
Πολλοί Πατριάρχες προσπάθησαν να διατηρήσουν μία ευαίσθητη ισορροπία, ικανοποιώντας τις ελάχιστες απαιτήσεις των Οθωμανών χωρίς να προδίδουν τα συμφέροντα των Ελλήνων. Ωστόσο, σε κρίσιμες στιγμές δεν δίστασαν να κινδυνέψουν τη θέση ή και τη ζωή τους για το Γένος.
Η οργάνωση των Ελλήνων υπό οθωμανική κυριαρχία, με κεντρικό ρόλο της Ορθόδοξης Εκκλησίας και του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, υπήρξε καθοριστική για την επιβίωση του Γένους και τη διατήρηση της εθνικής ταυτότητας. Παρά τις αντιφάσεις, η Εκκλησία κατόρθωσε να διασώσει βασικά στοιχεία του ελληνισμού ως την απελευθέρωση και τη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους.
Βιβλιογραφία
Μπαλιάτσας, Δ. (2018). Οι αντιλήψεις του Γεωργίου του Σχολαρίου περί ανθρώπινης ευδαιμονίας. Ανακτήθηκε από pergamos.lib.uoa.gr
Γιακωβάκη, Ν., Κάσδαγλη, Α., Κιουσοπούλου, Τ., … (2011). Λίγη ακόμη ιστορία…(Β’Γυμνασίου). Ανακτήθηκε από edulll.ekt.gr
Λάζος, Π. (2017). Ἡ δωρεὰ τοῦ Χατζῆ-Στεφανῆ Γαϊτανάκη στὴν Ὀργανοθήκη τῆς Πατριαρχικῆς Μεγάλης τοῦ Γένους Σχολῆς. Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Ανακτήθηκε από ejournals.epublishing.ekt.gr
Για αυτό το άρθρο χρησιμοποιήθηκαν ανθρώπινος παράγοντας και τεχνητή νοημοσύνη. Δείτε τους Όρους Χρήσης της ιστοσελίδας.