Τίτλος: Ενταφιασμός του Χριστού και οι Μυροφόρες στο μνήμα
Καλλιτέχνης: Άγνωστος
Είδος: Τοιχογραφία
Χρονολογία: Τρίτο τέταρτο 11ου αιώνα
Υλικά: Φρέσκο (νωπογραφία)
Τοποθεσία: Κρύπτη, νότιος τοίχος, Καθολικό Μονής Οσίου Λουκά
Στην ησυχία της κρύπτης της Μονής Οσίου Λουκά, εκεί όπου ο χρόνος μοιάζει να κυλά με διαφορετικούς ρυθμούς, ο νότιος τοίχος φιλοξενεί μια διπλή παράσταση που συμπυκνώνει το δράμα και την ελπίδα του Χριστιανισμού: τον Ενταφιασμό του Χριστού και τις Μυροφόρες Γυναίκες προ του κενού μνημείου. Δημιουργημένη κατά το τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα, αυτή η τοιχογραφία δεν αποτελεί απλώς μια εικονογράφηση των ευαγγελικών αφηγήσεων, αλλά μια βαθιά θεολογική σπουδή πάνω στο Πάθος και την Ανάσταση, γεγονότα που θεμελιώνουν την ουσία της σωτηρίας. Η αμεσότητα της αφήγησης και η λιτή, αλλά εκφραστική, απόδοση των μορφών προσκαλούν τον θεατή σε μια σιωπηλή μετοχή στα τεκταινόμενα. Δεν είναι λίγες οι φορές που, στεκούμενος κανείς μπροστά σε τέτοιες δημιουργίες, αισθάνεται το βάρος της ιστορίας και την πνευματικότητα που αναδύουν οι φθαρμένοι σοβάδες και τα ξεθωριασμένα, μα ακόμη ζωντανά, χρώματα. Η τέχνη αυτή μιλά αιώνες τώρα, και η φωνή της παραμένει εκκωφαντική. Η σημασία της μελέτης τέτοιων έργων είναι ανυπολόγιστη, καθώς οι μικροαναλυτικές έρευνες (Taglieri et al.) σε υλικά και τεχνικές αποκαλύπτουν πτυχές της βυζαντινής τεχνογνωσίας. Η συνεχής ροή των γεγονότων, από τον θρήνο στην αναγγελία της ελπίδας, καθιστά το έργο ένα οπτικό κήρυγμα, σπάνιας δυναμικής.
Η Σκηνή του Ενταφιασμού: Θρήνος και Θεοπρέπεια
Η αφήγηση ξεκινά από τα αριστερά, με τον Ενταφιασμό. Βρισκόμαστε ενώπιον μιας στιγμής υψίστης θλίψης, αποτυπωμένης όμως με μια αξιοσημείωτη θεοπρεπή συγκατάβαση. Ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας και ο Νικόδημος, μορφές σεβάσμιες και ταυτόχρονα βαθιά ανθρώπινες στη θλίψη τους, εναποθέτουν το νεκρό σώμα του Ιησού στη βαριά, πέτρινη σαρκοφάγο. Το σώμα, τυλιγμένο στα εντάφια σπάργανα, αποδίδεται με μια σχεδόν γλυπτική ποιότητα, παρά τη φθορά του χρόνου στην επιφάνεια της τοιχογραφίας. Η λεπτότητα των πινελιών, εκεί που διακρίνονται, υποδηλώνει έναν καλλιτέχνη με βαθιά γνώση της ανθρώπινης ανατομίας αλλά και της βυζαντινής εικονογραφικής παράδοσης. Δίπλα στον Χριστό, η μορφή της Παναγίας στέκει βουβή, βυθισμένη σε έναν οδυρμό που δεν κραυγάζει, αλλά ψιθυρίζει την άφατη οδύνη της μητέρας: «Ὢ Θεὲ καὶ Λόγε, ὦ χαρὰ ἡ ἐμή, πῶς ἐνέγκω σου ταφὴν τὴν τριήμερον;». Η στάση της, η κλίση του κεφαλιού, η συγκρατημένη χειρονομία, όλα συντείνουν σε μια ατμόσφαιρα σιωπηλού θρήνου που κυριαρχεί στην παράσταση. Τα βουνά στο βάθος, αποδοσμένα σχηματικά αλλά με μια αίσθηση βάθους, οριοθετούν τον χώρο και προσδίδουν μια αίσθηση αιωνιότητας στη σκηνή. Η παλέτα, αν και σήμερα αλλοιωμένη, διατηρεί υπολείμματα θερμών γαιωδών τόνων και ψυχρότερων μπλε και πρασίνων, δημιουργώντας μια υποβλητική αντίθεση. Η παρατήρηση αυτών των λεπτομερειών, η υφή του σοβά, οι αχνές γραμμές, σε κάνουν να νιώθεις σαν να αγγίζεις σχεδόν την πίστη και την τέχνη μιας άλλης εποχής, μια εμπειρία που δύσκολα περιγράφεται με λόγια.
Οι Μυροφόρες και ο Άγγελος: Το Άγγελμα της Ανάστασης
Στα δεξιά της σύνθεσης, η ατμόσφαιρα αλλάζει άρδην. Η σκηνή των Μυροφόρων Γυναικών στο κενό μνημείο εισάγει το μήνυμα της Ανάστασης, την υπέρβαση του θανάτου. Οι δύο γυναίκες, πιθανότατα η Μαρία Μαγδαληνή και η άλλη Μαρία, προσεγγίζουν τον τάφο φέροντας τα μύρα. Η στάση τους, όμως, προδίδει δέος και αιφνιδιασμό. Υποχωρούν ελαφρώς, σαν σκιές φοβισμένες, η μία κοντά στην άλλη, αντικρίζοντας τον άγγελο που κάθεται επιβλητικά πάνω στον λίθο που έχει αποκυλιστεί από την είσοδο του μνημείου. Ο απεσταλμένος του ουρανού, λευκοφορεμένος, με τα φτερά του υψωμένα θριαμβευτικά –μια λεπτομέρεια που τονίζει τη νίκη κατά του θανάτου–, δείχνει προς το εσωτερικό του τάφου, προς το άδειο σάβανο. Η μορφή του αγγέλου ακτινοβολεί ένα υπερκόσμιο φως, σε πλήρη αντίθεση με τη σκοτεινή θλίψη της προηγούμενης σκηνής. Ο καλλιτέχνης εδώ χρησιμοποιεί πιο έντονες γραμμές, οι καμπύλες του σώματος του αγγέλου αποπνέουν δύναμη και ουράνια εξουσία. Η αναγγελία της έγερσης του Κυρίου γίνεται το κεντρικό σημείο της δεύτερης αυτής ενότητας. Η χρωματική συμφωνία, αν και φθαρμένη, φαίνεται να αποκτά εδώ μια πιο φωτεινή τονικότητα, με το λευκό του αγγέλου να δεσπόζει. Η ομαλή μετάβαση από τη μια σκηνή στην άλλη, παρότι αποτελούν διακριτά επεισόδια, επιτυγχάνεται με μια αξιοθαύμαστη αφηγηματική συνοχή. Αυτός ο τρόπος παράθεσης πολλαπλών σκηνών σε έναν ενιαίο πίνακα, αν και όχι μοναδικός, εδώ βρίσκει μια ιδιαίτερα εύγλωττη έκφραση, όπως συχνά παρατηρείται σε σημαντικά έργα της περιόδου, είτε πρόκειται για την ηπειρωτική Ελλάδα είτε για τις [αφαιρέθηκε το μη έγκυρο URL] (Skawran) που μελετώνται για τις ιδιαίτερες συνδέσεις τους. Η δεξιοτεχνία του αγιογράφου έγκειται ακριβώς σε αυτή την ικανότητα να μεταφέρει τον θεατή από την οδύνη στην ελπίδα, από τον θάνατο στη ζωή, μέσα σε λίγα τετραγωνικά μέτρα τοίχου.
Η Αφηγηματική Δύναμη και η Αισθητική της Κρύπτης
Η τοιχογραφία του Ενταφιασμού και των Μυροφόρων στην κρύπτη του Οσίου Λουκά αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα της βυζαντινής τέχνης του 11ου αιώνα, μιας περιόδου μεγάλης καλλιτεχνικής ακμής. Η επιλογή να συνυπάρχουν οι δύο αυτές σκηνές στον ίδιο πίνακα δεν είναι τυχαία. Τονίζει με ποιητική παρρησία την αδιάρρηκτη σχέση μεταξύ του Πάθους και της Ανάστασης, την πορεία από την υπέρτατη θυσία στην τελική νίκη. «Ὑμνοῦμέν σου, Χριστέ, τὸ σωτήριον πάθος καὶ δοξάζομέν σου τὴν ἀνάστασιν». Αυτή η φράση σαν να αντηχεί καθώς παρατηρεί κανείς την αργόσυρτη ακολουθία του θρήνου στα αριστερά να κορυφώνεται αιφνίδια στην αναστάσιμη ωδή, στο φως και στο μέγεθος του αγγέλου δεξιά. Η λεπτή και πλούσια χρωματική αρμονία, που διακρίνεται παρά τις φθορές, ενισχύει αυτή την αίσθηση. Οι ελαφροί όγκοι στο βάθος, τα βουνά που λειτουργούν ως σκηνικό, δεν αποσπούν την προσοχή από τις κεντρικές μορφές, αλλά αντίθετα τις αναδεικνύουν. Η τεχνική του φρέσκο, της νωπογραφίας, επέτρεπε στον καλλιτέχνη να δουλεύει γρήγορα, αλλά απαιτούσε και μεγάλη σιγουριά στο χέρι, καθώς τα λάθη δύσκολα διορθώνονταν. Οι γραμμές είναι καθαρές, οι μορφές έχουν μια εσωτερική δύναμη, και η έκφραση των συναισθημάτων, αν και λιτή, είναι εξαιρετικά δυνατή. Η αίσθηση που αποκομίζει ο επισκέπτης, βρισκόμενος σε αυτόν τον υπόγειο, σχεδόν κατακομβικό χώρο της κρύπτης, είναι πως αυτές οι εικόνες δημιουργήθηκαν όχι απλώς για διακόσμηση, αλλά ως μέσα πνευματικής ανάτασης και διδαχής. Η μελέτη των Βυζαντινών επιγραμμάτων (Hörander et al.) σε τοιχογραφίες και ψηφιδωτά συχνά αποκαλύπτει τη βαθιά σχέση λόγου και εικόνας στην βυζαντινή αντίληψη, και παρόλο που εδώ δεν έχουμε εμφανή επιγράμματα εντός της παράστασης, η ίδια η εικόνα λειτουργεί ως ένα οπτικό επίγραμμα.
Επίλογος
Η διπλή παράσταση του Ενταφιασμού και των Μυροφόρων στη Μονή Οσίου Λουκά δεν είναι απλώς ένα ιστορικό κειμήλιο ή ένα αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης. Είναι μια ζωντανή μαρτυρία πίστης, ένας σιωπηλός ύμνος στην εναλλαγή της θλίψης και της χαράς, του θανάτου και της ζωής. Οι μορφές, αν και δισδιάστατες, μοιάζουν να αναπνέουν την πνευματικότητα ενός ολόκληρου πολιτισμού. Κάθε πινελιά, κάθε απόχρωση, κάθε σιωπηλή μαρτυρία των αιώνων που έχουν περάσει πάνω από αυτές τις ιερές μορφές, μας καλεί να αναλογιστούμε τα μεγάλα ερωτήματα της ύπαρξης. Η τέχνη αυτή, γεννημένη στην καρδιά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, συνεχίζει να συγκινεί και να διδάσκει, υπενθυμίζοντας την ακατάλυτη δύναμη της ανθρώπινης δημιουργίας όταν αυτή εμπνέεται από τα υψηλότερα ιδανικά.
Συχνές Ερωτήσεις
Τι ακριβώς απεικονίζει η βυζαντινή τοιχογραφία του Ενταφιασμού και των Μυροφόρων στη Μονή Οσίου Λουκά;
Η τοιχογραφία αυτή, που βρίσκεται στην κρύπτη της Μονής Οσίου Λουκά, απεικονίζει δύο συνεχόμενες σκηνές κεντρικές για την χριστιανική πίστη: την απόθεση του σώματος του Ιησού Χριστού στον τάφο από τον Ιωσήφ Αριμαθαίας και τον Νικόδημο, παρουσία της Παναγίας, και δεξιά, τις Μυροφόρες γυναίκες που συναντούν τον άγγελο στο κενό μνημείο, ο οποίος τους αναγγέλλει την Ανάσταση.
Ποια είναι η χρονολογία και η σημασία αυτής της τοιχογραφίας του Οσίου Λουκά;
Η συγκεκριμένη βυζαντινή τοιχογραφία χρονολογείται στο τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα. Η σημασία της έγκειται στην αριστοτεχνική σύνθεση των δύο σκηνών, στην έκφραση του θείου δράματος με λιτότητα και πνευματικό βάθος, και αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα της τέχνης της περιόδου, αναδεικνύοντας την αφηγηματική δεινότητα του καλλιτέχνη να αποδώσει τον Ενταφιασμό και την αναστάσιμη ελπίδα.
Ποια στοιχεία της βυζαντινής τέχνης του 11ου αιώνα διακρίνονται σε αυτή την παράσταση του Ενταφιασμού και των Μυροφόρων;
Στην τοιχογραφία διακρίνονται χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης του 11ου αιώνα, όπως η επιμήκυνση των μορφών, η σχηματοποίηση των πτυχώσεων στα ενδύματα, η έκφραση έντονων συναισθημάτων με συγκρατημένα μέσα, και η χρήση συμβολικών χρωμάτων για την απόδοση του πνευματικού νοήματος. Η ισορροπημένη σύνθεση και η αίσθηση μνημειακότητας είναι επίσης εμφανή.
Γιατί επιλέχθηκε η κρύπτη της Μονής Οσίου Λουκά για μια τέτοια σημαντική τοιχογραφία του Ενταφιασμού;
Η κρύπτη, ως ταφικός χώρος, συνδέεται άμεσα με το θέμα του θανάτου και της ανάστασης. Η τοποθέτηση της τοιχογραφίας του Ενταφιασμού και των Μυροφόρων σε αυτό το σημείο της Μονής Οσίου Λουκά ενισχύει τον συμβολισμό της, προσφέροντας στους μοναχούς και τους προσκυνητές ένα ισχυρό οπτικό ερέθισμα για περισυλλογή πάνω στα θεμελιώδη γεγονότα της σωτηρίας.
Πώς η απεικόνιση των Μυροφόρων στη Μονή Οσίου Λουκά συνδέεται με το μήνυμα της Ανάστασης;
Η σκηνή με τις Μυροφόρες στη βυζαντινή τοιχογραφία της Μονής Οσίου Λουκά είναι καθοριστική, καθώς σηματοδοτεί τη μετάβαση από τον θρήνο του Ενταφιασμού στην ελπίδα. Ο άγγελος που αναγγέλλει την έγερση του Χριστού στις γυναίκες που έρχονται να μυρώσουν το σώμα Του, μεταφέρει το κεντρικό μήνυμα της νίκης επί του θανάτου, θεμελιώδες για τη χριστιανική θεολογία.
Βιβλιογραφία
- Hörander, W., Paul, A., & Rhoby, A. Byzantinische Epigramme auf Fresken und Mosaiken. Veröffentlichung zur Byzanzforschung, 2009. austriaca.at.
- [αφαιρέθηκε το μη έγκυρο URL], K. M. ‘Peripheral Byzantine Frescoes in Greece: The Problem of their Connections’. British School at Athens Studies, 2001. JSTOR.
- Taglieri, G., Rigaglia, D., Arrizza, L., Daniele, V., et al. ‘Microanalytical investigations on a Byzantine fresco of the Dormitio Virginis from Sicily’. Journal of Cultural Heritage, 2019. Elsevier.
- The Holy Monastery of Hosios Loukas. (n.d.).
