Ο Ιούνιος του 1917 σηματοδότησε μια κρίσιμη καμπή στην ελληνική ιστορία, με την εκθρόνιση του Βασιλιά Κωνσταντίνου Α’ (1868-1923) από τις συμμαχικές δυνάμεις της Αντάντ μετά την εμπλοκή του στον Εθνικό Διχασμό.
Η βίαιη απομάκρυνση του Κωνσταντίνου από τον θρόνο υπήρξε ένα σοκαριστικό γεγονός που αιφνιδίασε τον ελληνικό λαό. Οι διθυραμβικές εκδηλώσεις χαράς των οπαδών του Βενιζέλου αντιπαραβάλλονταν με τα συντριπτικά κύματα θλίψης και οργής των υποστηρικτών του απερχόμενου μονάρχη. Η πολυπόθητη εθνική ενότητα που οραματίστηκαν οι συμμαχικές δυνάμεις κατά την άφιξη του Βενιζέλου έμοιαζε πιο μακρινή από ποτέ, καθώς η χώρα αντιμετώπιζε μια νέα περίοδο πολιτικών διώξεων και κοινωνικών αναταραχών.
Η Βίαιη Εκθρόνιση του Βασιλιά Κωνσταντίνου
Η εκθρόνιση του Βασιλιά Κωνσταντίνου το 1917 αποτέλεσε μια εμβληματική στιγμή στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Η απόφαση των συμμαχικών δυνάμεων να απομακρύνουν βίαια τον μονάρχη από τον θρόνο απηχούσε τις βαθύτερες πολιτικές και κοινωνικές εντάσεις που είχαν συσσωρευτεί στη χώρα κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού.
Τα Γεγονότα που Οδήγησαν στην Εκθρόνιση
Η εμπλοκή του Κωνσταντίνου στον Εθνικό Διχασμό υπήρξε καταλυτική για την τελική του εκθρόνιση. Παρά τη συμμαχική πίεση, ο βασιλιάς αρνήθηκε να εμπλακεί στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, προκαλώντας την οργή των Γάλλων και των Βρετανών. Η κορύφωση των εντάσεων έλαβε χώρα τον Νοέμβριο του 1916 με τη δολοφονία Γάλλων στρατιωτών στην Αθήνα από βασιλόφρονες στρατιώτες.
Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με τη γενικότερη αδυναμία του Κωνσταντίνου να ελέγξει την κατάσταση, οδήγησε τους συμμάχους στην απόφαση να προχωρήσουν στην εκθρόνισή του. Σε μυστική σύσκεψη στο Λονδίνο στις 16 Μαΐου 1917, οι Γάλλοι και Βρετανοί πολιτικοί και στρατιωτικοί ηγέτες αποφάσισαν την απομάκρυνσή του από τον θρόνο.
Η Εφαρμογή του Σχεδίου Εκθρόνισης
Στις 11 Ιουνίου 1917, ο Γάλλος πρωθυπουργός Ζονάρ απηύθυνε τελεσίγραφο προς τον Έλληνα ομόλογό του Ζαΐμη, απαιτώντας την παραίτηση του Κωνσταντίνου εντός 24 ωρών. Παράλληλα, γαλλικά στρατεύματα κατέλαβαν στρατηγικά σημεία στην Ελλάδα, έτοιμα να επιβάλουν δια της βίας την εκθρόνιση εάν χρειαζόταν.
Υπό την τρομακτική αυτή πίεση, ο Κωνσταντίνος παραιτήθηκε στις 12 Ιουνίου, εγκαταλείποντας τη χώρα μαζί με τον διάδοχο Γεώργιο και τα υπόλοιπα μέλη της βασιλικής οικογένειας. Η φυγή του λατρευτού μονάρχη προκάλεσε έντονα συναισθηματικά ξεσπάσματα και λαϊκές διαδηλώσεις στους δρόμους της Αθήνας.
Δύο ημέρες αργότερα, στις 14 Ιουνίου, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο αρχηγός της αντιπολίτευσης, επέστρεψε θριαμβευτικά στην Αθήνα και ανέλαβε την εξουσία με αρκετούς από τους στενούς συνεργάτες του από τη Θεσσαλονίκη. Ωστόσο, παρά τις αρχικές υποσχέσεις του Γάλλου πρωθυπουργού Ζονάρ για εθνική συμφιλίωση, ο Βενιζέλος φαίνεται πως ακολούθησε μια πολύ πιο σκληρή πορεία απέναντι στους πολιτικούς του αντιπάλους.
Οι Διώξεις των Αντιπάλων του Βενιζέλου
Η επιστροφή του Ελευθέριου Βενιζέλου στην εξουσία μετά την εκθρόνιση του Βασιλιά Κωνσταντίνου συνοδεύτηκε από ένα ριζοσπαστικό κύμα πολιτικών διώξεων εναντίον των οπαδών του πρώην μονάρχη. Παρά τις αρχικές διαβεβαιώσεις του Γάλλου πρωθυπουργού Ζονάρ περί συγχώρεσης και συμφιλίωσης, ο Βενιζέλος φάνηκε να υιοθετεί μια πολύ πιο σκληρή στάση απέναντι στους ιδεολογικούς του αντιπάλους.
Οι Διώξεις Στρατιωτικών Ηγετών
Ένας από τους πρώτους στόχους του Βενιζέλου ήταν η εκκαθάριση των ανώτερων στρατιωτικών βαθμών από βασιλόφρονες αξιωματικούς. Διακεκριμένοι ηγέτες όπως ο Γουναράκης, ο Μεταξάς και ο Δούσμανης συνελήφθησαν από τη γαλλική αστυνομία και εξορίστηκαν στην Κορσική υπό την κατηγορία της προδοσίας.
Η τύχη τους ήταν παρόμοια με εκείνη χιλιάδων άλλων πολιτών που τέθηκαν υπό αστυνομική επιτήρηση ή εκδιώχθηκαν βίαια από τα νησιά τους. Μια σκληρή ειρωνεία, αν αναλογιστεί κανείς ότι λίγα χρόνια πριν οι ίδιοι οι Βενιζελικοί είχαν υποστεί ανάλογες διώξεις κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού.
Οι Δίκες και οι Εκδιώξεις Πολιτικών
Εκτός από τους στρατιωτικούς, ο Βενιζέλος στράφηκε και εναντίον πολιτικών προσωπικοτήτων που είχαν ταχθεί με το στρατόπεδο των βασιλοφρόνων. Γνωστές υποθέσεις όπως των Σοφοκλή Βενιζέλου και Ιωάννη Ράλλη, όπου οι κατηγορούμενοι δικάστηκαν και καταδικάστηκαν σε φυλάκιση, αποκάλυπταν ένα κλίμα πολιτικής εκδίκησης.
Ακόμη και εκκλησιαστικοί ηγέτες δεν γλίτωσαν από τις διώξεις. Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Θεόκλητος Α’ και άλλοι ανώτατοι κληρικοί που είχαν εναντιωθεί στον Βενιζέλο καθαιρέθηκαν ή εκδιώχθηκαν από τις έδρες τους. Την καθαίρεση του Θεόκλητου ενέκρινε το Ανώτατο Εκκλησιαστικό Δικαστήριο το 1917, με τον Μελέτιο Μεταξάκη να τον διαδέχεται στον αρχιεπισκοπικό θρόνο.
Αν και κάποιες από αυτές τις ενέργειες ενδεχομένως να ήταν αναγκαίες υπό το πρίσμα της εθνικής ασφάλειας, ήταν δύσκολο να μην ερμηνευθούν ως κίνηση εκδίκησης από τη νέα ηγεσία. Πράγματι, το πνεύμα συμφιλίωσης έμοιαζε περισσότερο ρητορική παρά πραγματικότητα. Η χώρα ριζοσπαστικοποιούνταν ολοένα και περισσότερο σε μια νέα φάση του Εθνικού Διχασμού.
Οι Συνέπειες των Διώξεων στην Εθνική Συνοχή
Η εκθρόνιση του Βασιλιά Κωνσταντίνου και οι συνακόλουθες πολιτικές διώξεις των αντιπάλων του Βενιζέλου άφησαν ανεξίτηλα σημάδια στον κοινωνικό ιστό της χώρας. Αντί να επέλθει η πολυπόθητη εθνική συμφιλίωση που ευαγγελίζονταν οι συμμαχικές δυνάμεις, η Ελλάδα βυθίστηκε σε μια νέα φάση πόλωσης και καχυποψίας.
Τα Βαθύτερα Αίτια των Διώξεων
Σε μια προσπάθεια να κατανοήσουμε τα κίνητρα πίσω από το κύμα διώξεων, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τη σκληρή πραγματικότητα που αντιμετώπιζε ο Βενιζέλος εκείνη την εποχή. Μετά από μια μακρά περίοδο εξορίας και διώξεων στη Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού, ο ίδιος είχε βιώσει στο πετσί του την αδυσώπητη φύση των πολιτικών αντιπαραθέσεων.
Επιπλέον, ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος μαινόταν με αμείωτη ένταση, δημιουργώντας ένα κλίμα επείγουσας ανάγκης για σταθερότητα και συνοχή στο εσωτερικό μέτωπο. Υπό αυτό το πρίσμα, οι διώξεις των αντιπάλων ίσως έμοιαζαν αναπόφευκτες για την εδραίωση της νέας κυβέρνησης.
Η Υπονόμευση της Εθνικής Ενότητας
Ωστόσο, ανεξάρτητα από τα υποκείμενα κίνητρα, οι συνέπειες των διώξεων αυτών για την εθνική συνοχή υπήρξαν καταστροφικές. Οι ελπίδες για μια ομαλή μετάβαση και την επανένωση του έθνους καταρρέουν καθώς η νέα ελίτ αναλαμβάνει εκδικητική στάση απέναντι στους πρώην αντιπάλους της.
Η απότομη ρήξη με τις υποσχέσεις περί αμνηστίας και συγχώρεσης τροφοδότησε τις καχυποψίες ότι ο Βενιζέλος ενεργούσε εκ του πονηρού, με σκοπό να εξοντώσει τους αντιπάλους του οριστικά. Η κλιμάκωση της πολιτικής βίας, μέσα από συλλήψεις, εξορίες και καθαιρέσεις, συσπείρωσε τους βασιλόφρονες, ενισχύοντας τη ρητορική περί δικτατορίας των Φιλελευθέρων.
Έτσι, αντί για εθνική ενότητα, η Ελλάδα παρέμεινε εγκλωβισμένη σε έναν ατέρμονο κύκλο αντεκδικήσεων και διχασμού. Η αναζωπύρωση του Εθνικού Διχασμού με νέα, πιο άγρια μορφή απείλησε να υπονομεύσει ακόμη και την ίδια την εκπροσώπηση της χώρας στα πεδία των μαχών. Τελικά, η εκθρόνιση που είχε σχεδιαστεί να ενώσει την Ελλάδα, φάνηκε ότι την διαίρεσε βαθύτερα.
Επίλογος
Η εκθρόνιση του Βασιλιά Κωνσταντίνου και η επακόλουθη περίοδος διώξεων των πολιτικών αντιπάλων από τον Βενιζέλο υπήρξε μια σκοτεινή περίοδος στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας. Αντί για συμφιλίωση, το τραυματισμένο έθνος βυθίστηκε σε έναν ατέρμονο κύκλο εκδικητικότητας και περαιτέρω διχασμού. Οι υποσχέσεις για αμνηστία και ενότητα καταπατήθηκαν, με αποτέλεσμα να εγκολπωθούν σπόροι καχυποψίας που θα στοίχειωναν την ελληνική πολιτική σκηνή για δεκαετίες. Η οδυνηρή αυτή εμπειρία αποτελεί μια διαχρονική υπενθύμιση των τραγικών συνεπειών που μπορεί να έχει η υπερβολική πολιτική βία και διχόνοια σε ένα έθνος.
Βιβλιογραφία
Adamantion Th. Polyzoides, Greece in the Agonies of Revolutionary Conflict. University of California Press, 1924.
Clogg, R. (1992). Συνοπτική Ιστορία της Ελλάδος 1770-1990. Κάτοπτρο.
Richard Clogg, A Concise History of Greece. Cambridge University Press, 2021.